Тоғай Муроднинг сирли дунёси
Биз Тошкент Давлат университетининг журналистика факултетида ўқиган кезлар қуйи курс талабалари битирувчи факултетдошларга жуда ҳавасимиз келарди. Чунки улар ҳадемай таҳририятларга бориб қизғин ижодий фаолиятга киришиб кетишади, гуриллатиб мақолалар чиқариб, эл-юртга танилишади. Шу ўй-хаёлда орамизда, «Қайси курсда ижодни боплайдиганлар кўпроқ?» — деган савол ҳам айланишиб қоларди баъзан. Биздан бир йил муқаддам ўқишни битираётган курсда кимсан Эркин Аъзам, Ҳалима Худойбердиева, Усмон Азим сингари аҳли қалам бадиий адабиёт эшигини дадил очишга шай бўлиб, жамоатчиликка танилиб улгуришган эди. Бу ҳам «этмагандай», уларнинг сафида Тоғай Мурод пайдо бўлди! Аслида у ўқишни илгарироқ битираётган, лекин қандайдир можарога аралашиб, касрига бир йил «синф»дан қолдирилгани боис кейинги курсдагилар билан ўқишни битиришга мажбур бўлганди. Ким нима ташвишда-ю, биз «Эркин Аъзамлар курси янаям кучайиб кетганидан» хавотирдамиз! Хавотирда эдигу, Тоғай Муродни қарийб кўрмас эдик.
У дарсларга деярли қатнашмас, мабодо юзма-юз келиб қолганда ҳам Тоғай бошқалар билан ёлчитиб сўрашиб, салом-алик қилганини эслолмайман. Қўл олишган тақдирда ҳам оғиз очиб бир нарса демас, бош ирғаб қўя қоларди.
— У зўр ёзувчи! — деди сабоқдошимиз Ўрол Ўтаев, бундай ҳолатни ўзича шарҳлаб.
«Зўр ёзувчи бошқалар билан гаплашмайдими, ҳеч кимга қўшилмайдими?» — деган ўйга бордим-у, ўзим билан ўзим овора, Тоғайни унутиб ҳам юбордим.
Орадан йиллар ўтди, онда-сонда кўча-кўйда, аксарият Республика Радиоси уйи атрофларида (у ўша ерда ишлар эди) мутлақо тасодифан тўқнаш келиб қолганимизда салом-алигимиз жуда қисқа бўларди. Мен оддий журналист, Тоғай Мурод эса «От кишнаган оқшом», «Ойдинда юрган одамлар» қиссалари билан ўзининг ҳақиқатда зўр ёзувчилигини исботлаб улгурган, бизга ўхшаш бошловчи ҳаваскорларга беписандлиги бежиз эмас-да, деб ўзимча унга тан бериб қўярдим ҳам. Ўтган асрнинг 70-80- йилларида адабиётга эрта кириб келган, битта-яримта китоби, беш-олтита шеъри ёки ҳикояси оғизга тушган тенгқурлар орасида дастлабки ижодий ютуқлар ортидан келган шон- шуҳратни кўтаришга анчайин «қийналган»лари ҳам бўлган. Четдан кузатган киши Тоғай Муродни ҳам кибру ҳавога берилган ўша тоифа вакилларига қўшиб юбориши ҳеч гап эмас эди.
Орадан яна қанча вақт ўтди, ёдимда йўқ, Тоғай Мурод «Фан ва турмуш» журнали таҳририятида пайдо бўлди! Мен ушбу таҳририятда етти-саккиз йилдан буён ишлаётган ходим сифатида бир нарсага имоним комил эдики, Тоғай Мурод учун «Фан ва турмуш» ҳам, жамоадаги муҳит ҳам мутлақо ёт эди! Нега, нима сабабдан?
Таҳририятда ички меҳнат интизоми қатъий йўлга қўйилган, журналнинг ҳар бир сони мундарижаси қатъий режа асосида шакллантирилар, фикр-мулоҳазалар, мақолаларни тайёрлаш, ҳатто юриш-туришимизгача, тушликка чиқиш-келишгача — ҳаммаси ёзилган- ёзилмаган қатъий тартибга солинган эди!
Шу ўринда ўзбек илмий-оммабоп журналистикаси хусусида тўхталишга тўғри келади. Илм-фан ютуқларини оммалаштириш ҳар қандай миллий журналистиканинг ниҳоятда муҳим ва ниҳоятда мураккаб йўналишларидан ҳисобланади. Бу борада бизда эътироф этилган журналистлар бармоқ билан саналадиган даражада оз. Ўзбек миллий журналистикасида «Фан ва турмуш» мактаби алоҳида мавқега, тажрибага эга. Анвар Муҳаммадқулов, Комилжон Холмуҳамедов, Ҳусниддин Нурмуҳамедов, Рустам Обид… Яна кимни эслаймиз?.. Раҳматли Ғайбулла ас-Саломнинг таржимашуносликка доир дарсликлари,қўлланмаларини варақлаб кўринг, бу соҳадан йироқ киши ҳам завқ билан ўқий бошлаганини сезмай қолади. Боиси, раҳматлик устозимиз «Фан ва турмуш» мактабини ўтаганлардан ҳисобланадилар! Бош муҳарриримиз, машҳур академик Ёлқин Тўрақулов фундаментал фан ютуқларини оддий кишилар тушунадиган даражада оммалаштириб беришимизни талаб қилар, бунинг учун катта-кичик олимлар келтирган мақолаларни қайта ишлагунимизча кам деганда беш-олтита адабиётни кўриб чиқишга, мутахассислар билан суҳбатлашишга, неча жилд қомусу маълумотномаларни титкилашга тўғри келар… шу талаб ва даражада ишлаш учун эса ҳозиргина мен айтган қатъий тартиб-интизомга риоя қилишга мажбур ва маҳкум эдик. Ўзимизнинг шу қадар одобли, интизомли эканимиздан, бош кўтармай ишлашимиздан фахрланар эдик, буни журналнинг кўплаб нуфузли муаллифлари ҳам эътироф этишарди. Бироқ бундай қатъиятлилик бир нарсада — бадиий ижод кишисининг ички эркинликлари қаричи билан ўлчаганда ўтакетган бемаънилик эди! Тасаввур қилинг, «От кишнаган оқшом», «Ойдинда юрган одамлар»дек бетакрор асарларни яратиб қўйган Ёзувчи — мен мазкур қиссаларда акс этган муаллиф руҳидаги чексиз ҳурликни, бадиий тасвир симфониясини, ҳар қандай тан олинган адабий анъаналардан- да фарқланувчи ўзига хосликни, бетакрор жозибали оҳангни назарда тутяпман — ҳозиргина мен тасвирлашга ҳаракат қилган шарт-шароитга мослаша олмаслиги гўдак болага ҳам аён эди.
Лекин Тоғай Мурод ишга қабул қилинди. Торгина хонада, рўпарама-рўпара столда пешонамиз пешонага теккудек аҳволда бир йилдан ортиқроқ, ҳамхона-ҳамнафас бўлдик. Хонадаги ҳамкасблар билан бўладиган адабий гурунгларимиз доираси кенгайди. Тоғай Л.Толстой, Мопассан асарларидан кўп мисол келтирар, айниқса Э.Сетон- Томпсоннинг ҳайвонот дунёсига бағишланган ҳикояларини завқ-шавқ билан айтиб берар, уларни ўзбекчалаштиришга киришганидан гап очарди.
Тоғайга кўпроқ адабий-бадиий, ижтимоий йўналишдаги мақолаларни тайёрлашга беришарди. У ўзига топширилган мақолани жуда қийналиб ўқиб чиқар ва муқаррар ундан қониқмас эди. Кўпчилик муаллифларнинг «тили» ғализлигидан, мутлақо ўзбекча эмаслигидан тутақиб кетар, русчадан нўноқларча таржима натижасида урчиб бораётган чала ва сохта тил бу, дея хуноб бўлгани бўлган эди. Қўлёзмани кўтарганча хонада юришга тушар, «И, буни ёзганига қаранглар!» — деб «теша тегмаган» жумлаларни баралла ўқиб эшиттирар, кетидан яйраб кулиб ҳам қўяр эди. Сўнг, «Бу мақолани таҳрир қилиб бўлмайди», деган хулоса чиқарарди. Биз эсак, агар шу тахлит ёндашилса, аксарият муаллифларнинг мақоласи оммабоплик талабига жавоб бермаслигини, демак, улар журнал юзини кўрмаслигини янги ходимимизга уқтиришга уринардик. Бўяб-бежаб таҳрир қилинган асл нусхаларни кўрсатардик.
— Бундай таҳрир қилишда муаллифларни дангаса қилиб қўясизлар, хом-хатала мақола ёзади-да, сизларга ишониб ташлаб кетаверади, шу. Яхшиси, мақолани қайтариб бериб юбораман, бошқа иложи йўқ, — деб икки оёғини бир этикка тиқиб туриб оларди.
Биз эса унга тушунтиролмай жонимиз ҳалак: «Ҳай, барака топкур, журналга ҳеч қачон тайёр мақола келган эмас, сиз билан бизнинг вазифамиз ҳам битта — мақолани қайта ишлаб, тайёр ҳолга келтириш, вассалом!»
Шундан кейин Тоғай кифтини бир қисиб қўярди-да, вазиятни тушунгандай бўларди.
— Яхшиси, қайта ёзиб қўя қоламан! — дея мук тушиб ўтирганича бош кўтармай ишга киришиб кетар эди. Жисмонан бақувват эди, бутун вужуди билан мақолани қайта ёзишга киришиб кетарди. Умуман, Тоғай Мурод қўл учида ишламас эди, бир ишга киришдими, чалғимас, хонадаги гурунгларга ҳам қўшилмас, чор-атрофида нима гап, нима сўз — барини унутар эди. Биз ҳамхоналар суҳбатлашиб қоламиз, ҳазил- мутойиба қиламиз, хотираларга бериламиз, Тоғай гунг ва кар одамдек, уларнинг ҳеч бирига эътибор бермас, бу вақтда у ўзига топширилган мақоланинг руҳида, дунёсида яшаётган бўлар, бошлаган ишини бир ҳамлада ниҳоясига етказиб қўймаса, таҳрирга, тўғрироғи, «қайта ёзиш»га киришиш унинг учун турган-битгани азоб- уқубатга айланарди. Табиий, у нашрга тайёрлаган мақолалар бадиийлиги, тилининг ширадорлиги билан ажралиб турарди, ана шунда журнал раҳбарияти нима сабабдан Тоғай Муроддек таниқли ёзувчини ишга қабул қилганининг боисини тушунгандек бўлдим: ўша кезлар журналда эълон қилинадиган мақолаларнинг таъсирчанлигини, жозибасини янада ошириш зарурати туғилган, «Фан ва турмуш» саҳифаларида ўзгачароқ услуб, ўзгачароқ нафасга эҳтиёж туғилган эди! Бироқ Тоғай Мурод аксари илмий-оммабоп мақоланинг бадиий бўёғини қуюқлаштириб юборар, бу билан мақоланинг илмийлигига путур етиб қоларди. Илмий-оммабоп мақолада илмийлик ва оммабоплик мувозанатини сақлашдек мушкул муаммо яна ва яна тортишувларга сабаб бўларди.
Журналдаги иш тартибининг яна бир ўзига хослиги шунда эдики, ҳар бир мақола камида икки муҳаррир қўлидан ўтгачгина босмага рухсат этилар эди. Тоғай Мурод эса ўзи тайёрлаган мақоланинг қайта таҳрирга берилишини сира ҳазм қилолмас, қайта таҳрирда ўзгаришлар кўпайиб кетиши унинг иззат-нафсига тегарди. У қўлига қалам олиб ёздими, бас, бошқаларнинг маслаҳати билан унга ўзгартириш киритишга жуда қийналар эди. Умуман, Тоғай Мурод ниҳоятда кўнгли нозик, арзимас нарсага ҳам ранжиб қоладиган одам эди, лекин баҳслашганда айтган сўзидан қайтмас, аксари баҳсни бас қилиб, жим бўлиб қоларди-да, хийла фурсат ўтгач, тўсатдан ўрнидан туриб кетар ва боя тўхтаган баҳсни келган жойидан давом эттиришга тушарди. Шундай пайтларда мен уни жуда авайлаб, кўнглига оғир ботмайдиган сўзларни топиб, тушунтиришга ҳаракат қилардим ва ниятимга эришардим ҳам. Хусусан, у тайёрлаган мақоладаги айрим чалкаш, ноаниқ рақам ва маълумотларни манбалардан кўрсатиб аниқлик киритганда, Тоғай ёш боладай дув қизариб кетар, кетидан самимий жилмайиб қўйиб, «Ҳа, майли, ўзингиз тузатиб қўя қолинг», деб ён берарди.
Орадан бир йил ўтди, менинг тахминим тўғри чиқди, яъни Тоғай «Фан ва турмуш» муҳитини қабул қилолмади. Ишга келмай қоладиган кунлари кўпайди. Бундай интизомсизлик… йўқ, бундай ҳолатнинг аслида интизомсизлик эмаслигини фарқлаш учун Тоғай Мурод шахсини, Парвардигор унга ато этган феъл-атворни тушуниш керак эди! Бир йилдан ортиқроқ у билан бирга ишлаб, уни яқиндан кузатгачгина у ҳақдаги илгариги тасаввурим ўзгарди. Йўқ, Тоғай Мурод бошқаларга беписандликни, кибр-ҳавога берилишни ҳам билмас экан. У ўз дунёсида яшайдиган, ўша дунёсини сира тарк этолмайдиган, борди-ю, иттифоқо ўзини жисман ўраб турган муҳитга қайтгудай бўлса, албатта, кимгадир маъқул келмайдиган, ҳатто ғайритабиий муомала қилиб қўйиши аниқ эди. Шу боисдан ҳам у ҳушига келган ишни қилади, ҳушига келган одам билан гаплашади, қолган ҳаммаси унинг учун бекор. У ҳеч бир нарсада ўртача йўлни билмади, муроса кўчасига йўламади, ўзи билан ўзи яшади. Ҳар қандай муҳитга, ҳар қандай даврага сиғавермагани учун ҳам табиатига қарши бормади — ёлғизликдан паноҳ топди. Қизиғи, бу ёлғизлик дунёсини тиш-тирноғи билан «қўриқлар», ҳеч кимсани «ичкарига» йўлатмас ҳам эди. Баъзан ўйлаб қоламан: Тоғай ўзи учун муқаддас деб билган ва ўзидан бошқаларга сирлилигича қолган ички дунёсини асарларига, асарларидаги қаҳрамонлари дунёсига кўчириб улгурдими-йўқми?.. Бир нарса дейиш қийин… Ҳар қалай у ўзини ҳеч кимникига ўхшамаган асарлар яратиб қўйган ва яна шундай асарлар ёзишга қодир ёзувчи деб ҳисоблар, бунга заррача шак-шубҳаси йўқ эди. Ушбу ақидасида шу қадар қатъий эдики, ўзи ва асарлари тўғрисидаги на ижобий, на-да салбийроқ мулоҳазаларга кўпда қизиқавермасди ҳам. «Ким нима деб гапирибди, ким қандай тақриз ёзибди, деб ўтирсангиз, ижод қолиб кетади, ундай нарсаларга маҳлиё бўлмай, қўлдан келганича ёзавериш керак», дер эди.
Тоғай Муродни эслаганда, яна икки нарса хотирага келади. Бир куни суҳбат асносида, «Шукур Холмирзаевнинг ўн ҳикояси» деган ном остида китоб ёзишни ўйлаб юрибман, бу китоб Шукур аканинг энг сара ҳикоялари мисолида жаҳон ва ўзбек ҳикоячилиги ҳақидаги ҳикоялардан ташкил топади», деб ўйлаб юрган ниятимни айтиб қолдим.
— Яхши фикр, ёзинг! Шукур аканинг ҳикоялари бундай китобга арзийди! — деди Тоғай ниятимни маъқуллаб.
Кейинчалик онда-сонда учрашиб қолганимизда ҳар сафар: «Ҳикоялар ҳақидаги ҳикоялар битдими?» — деб ўша суҳбатни ёдимга солар эди.
Иккинчи ғалати ҳодиса пахта теримига ҳашарга борган кунларимизнинг бирида юз берди.
Тўсатдан Республика комфирқасининг раҳбари Шароф Рашидовнинг вафот этгани ҳақидаги хабар тарқалди. Тоғай, «Тошкентга бораман, дафн маросимида иштирок этаман», деб туриб олди. Рухсат бердик, Тоғай пойтахтга кетди. Бир кунга рухсат олган одам тўрт кунда қайтди. Пича кайфи бор экан, табиий, мартабали зотнинг дафн маросими хусусида гап очилди. Тоғай Мурод дафн маросими ҳақида гапириб бериб ўтирди-да, ҳамхоналаримиздан бирининг, марҳумни қаерга қўйишди, деган саволига ҳеч иккиланмай, «Чиғатой қабристонига», деб жавоб қайтарди.
Ўтирганлар ҳанг-манг бўлиб қолишди. Ахир дафн маросими Тошкентнинг қоқ марказида бўлиб ўтди-ку!
Ҳарчанд уқтиришга уринмайлик, Тоғай Мурод сўзидан қайтмади, нега мени уриб енгасизлар, ахир ўзим қатнашиб келдим-ку, Шароф акани Чиғатой қабристонига қўйишди, ишонмасанглар, Тошкентга борганда кўрасизлар, деб туриб олди. Орадан кўп ўтмай Тоғайнинг гапи ҳаётда ўз исботини топди…
Бу ҳодисани нима деб изоҳлаш мумкин: раҳматлик биродаримизнинг табиатида авлиёлик бор эдими ёки шунчаки бир тасодифми, буёғи Яратганга аён…
Хуршид Дўстмуҳаммад


Мен ер билан салом-алик қиламан…
Биз учун ғайритабиий туюлувчи бу “салом-алик” Тоғай Муроднинг шиори эди ва у бир умр шунга амал қилиб яшади. Чунки у шундай феъл-аъмоли билан, қолаверса, ўзига хос ҳаёт тарзи билан бошқалардан ажралиб турарди. “Бу дунёда ўлиб бўлмайди” дея эрта башорат қилган ёзувчининг вафот этганига бир йилдан ошди. Лекин турли ижодий давраларда, ўқувчилар орасида унинг халқона ижоди, камтарона яшаб ўтган ҳаёти тез-тез эсланади. Мен ҳам суюкли адиб билан боғлиқ айрим ҳаётий ҳикояларни эслашга уриндим.
Биринчи қўнғироқ
Газетада ишлаб юрганимда бир топшириқ баҳонасида Тоғай аканикига қўнғироқ қилдим. Аёлини яқиндан танирдим-у, лекин ўзи билан ҳеч гаплашмагандим. Маъсума опа мен билан самимий сўрашгач, бироз жим қолди-да, жуда хокисор оҳангда: “Ўзбекистон овози”да ишлайдиган журналист укам сиз билан суҳбат қурмоқчи экан”, деди. Шунда у ёқдан: “Қайси бири, Норқобил кўп бўлса”, деган жавоб эшитилди. Менинг ҳам феълим ўзимга яраша бўлса-да, сабр қилиб турдим. Негаки, Тоғай аканинг қайсарлиги ҳақида кўп эшитгандим-у, бироқ телефонга келишидан аввалги “сўроқ”лари сал оғир ботди. Ниҳоят, телефонни кўтарди.
Қуюқ саломлашдим. У киши бўлса гапимни чўрт кесди:
— Қандай мавзуда суҳбат қилмоқчисиз ўзи?
Изоҳ бердим: “Ҳаёт, адабиёт ҳақида уч-тўртта саволларим бор эди. Қачон вақтингиз бор?” Трубкани қўли билан ёпди шекилли, овози паст эшитилди. “Маъсума, бу бола менданам қўполга ўхшайди-ку!” Сўнг “Эртага опанг шу томонга ўтармиш, айтиб юбораман”, деган гапининг орасидаги “опанг” дея сенсирагани негадир кўнглимни кўтарди.
Эртаси куни Маъсума опа келди. Узоқ гаплашдик. Тоғай ака мен ҳақимда обдон суриштирибди. “Агар бирор нарса ёзган бўлса, сендан бериб юборсин, ўқийин, кейин ўзи билан суҳбатлашаман”, дебди. Худди шу куни икки-учта шеърларимни кўчириб ўтиргандим, қўлига тутқаздим.
Пешиндан кейин яна қўнғироқ қилдим. Бу сафар Тоғай аканинг ўзи олди. Энди уйим, ота-онам, ўқишим ҳақида сўради ва “Онадан эрта етим қолган экансан-да, шеърингни ўқидим, мениям бошимдан бундай кунлар ўтган, ука. Қайси уруғдансан ўзи?” деб қолди. Жавобимни эшитиб: “Мени энам қўнғиротлардан, Деҳқонободнинг қайсидир қишлоғидан эди. Тоғаларим, холаларим тоғ ошиб эшакда бизникига келишарди, ҳозир узилиб кетдик, билмайман”, деди-да, ёзиб юборган саволларим маъқул бўлганини, эртага суҳбат тайёр бўлишини айтди…
Мукофот олган кун
Шу куни газетада навбатчи эдим. Бир кун аввал Тоғай Муродга Абдулла Қодирий номидаги Давлат мукофоти берилганини ўқиб, жуда суюндим.
Кеч бўлсаям уйига телефон қилдим. Одатдагидек, яна Маъсума опа трубкани кўтарди. Уйда меҳмонлар кўп экан шекилли, Тоғай акага “Укангиз сўраяпти”, дегач, у киши трубкани олди: “Майли, суҳбат чиқмаса чиқмас, сен ҳеч хижолат бўлма, мен хафамасман, китобга киритаман, келасанми уйга?” деб сўради. “Навбатчи эдим, бугун сал кечроқ қолаяпмиз” девдим, Тоғай аканинг бироз кайфи бор эканми, “Қўйсанг-чи навбатчилигингни, менам дежурлик қилганман газетда. “Ўзбекистон физкултурачиси” деган газет бўларди бир замонлар, бир марта уйга кетиб қолсам, эртаси куни чиқмай қолган, роса тўполон бўлган, Усмон Азимдан сўрасанг, айтиб беради. Хўп, келасанми-келмайсанми?” деган қатъи саволига жавобан бошқа куни боришимни айтдим.
Минг афсуски, бу орада неча йиллар ўтиб кетди. Тоғай ака билан кўришолмадик. Мен бораман деганимда, у кишини тополмадим, у киши уйига чорлаганида менинг ишим чиқиб қоларди.
Тоғай Муроднинг изи
Уч йилча аввал Деновга бордим. “Чағониён” газетаси тажрибаси ҳақида кўрсатув тайёрладик. Зойир Мамажонов гурунгимиз орасида бетоқат бўлаверди. Ниҳоят ёрилди: “Мен бугун Хўжасоатга бораман, деб одамларга ваъда берувдим. Қолаверса, қаҳрамон буваям сизларни кутаяпти. Гуллаган кетмонини кўрсатмоқчи…”.
Хўжасоат Тоғай аканинг қишлоғи. Денов қайдаю Хўжасоат қаёқда?! Бу журналист ўзи нима деяпти, деб ўйладим. Охири ўзи гап очиб қолди: “Тоғай мен билан тўн кийишмаган бўлса-да, энг қадрдон ва дилдош жўрам. У ўқиган мактаб ҳақида “Чағониён”га бирон мақола ёзмоқчийдим. Бу ишниям белига тепдиларинг. Майли энди, кейин бораман. Кетдикми Собир Раҳимовга?” дея деновлик Ўзбекистон Қаҳрамони Иброҳим Файзуллаев даласига чорлади.
Катта бир тепалик ёнидан ўтаётганимизда Зойир ака ҳайдовчининг елкасига қарсиллатиб уриб: “Тўхта, тўхта ошна, манави, қишлоқда туғилиб қишлоқни унутганларга бир Тоғай Муроднинг далаларини кўрсатайин, — деб қолди. — Қани, тепага чиқиб, бир Деновни томоша қилинглар. Ҳув, нариги тарафдан Хўжасоат ҳам кўринади. Тоғай билан бу ерларни қанча айланганмиз. Лекин шундай роман ёзаётганини ҳеч сездирмаган. Гап-гап билан бўлиб ҳар замонда “Нима ёзаяпсиз, жўра?” деб сўрасам, “Ўқийсиз ҳали, Сурхону Қашқанинг, Фарғонаю Хоразмнинг елкасидан кетмони тушмаган, пешонаси бир умр шўр бўлиб келган ДЕҲҚОНИ ҳақида ёзаяпман”, деб қўярди”.
Хуллас, ўша куни Иброҳим Файзуллаевнинг даласига сал кечикиб бордик. Гап орасида яна Тоғай Мурод ҳақида сўз очилди. Иброҳим ака жўшиб кетди: “Қойилман Тоғайга. “Отамдан қолган далалар”ини ўқиб мендай дийдаси қаттиқ одам ҳам тўйиб йиғладим. Нега денглар-да? Ахир, шундай кунлар ҳаммамизнинг бошимиздан ўтмаганмиди? Асли ҳис қилиш керак экан. Тўғри, бошқаларам деҳқоннинг оғир ҳаёти ва меҳнати ҳақида ёзган. Нимасидандир кўнглим тўлмаган-да. Тоғайди китобини ўқиб, суюндим, бор экан-ку марди, деб юрибман ҳалиям.
Бир нарсани айтай сизга. Мен етмишдан ошдим, бутун умрим далада кечди. Ота-бувам ҳам кенгликларда яшаб ўтган. Лекин Тоғай Мурод мени, сизни, бутун халқнинг дардини, армонини достон қипти, қўшиқ қипти, отасига раҳмат. Лоф эмас, ҳаммаси чин, мени ҳайрон қолдирган нарса, у қаердан шунча гапни, воқеаларни топган экан-а!”
Зойир ака бўлса қаҳрамоннинг гапини эшитиб, эгат оралаб кетиб қолди. Ёнимизга қайтиб келгач, сўрадим: “Нима, ўзларига тегиб кетдими Ибройим аканинг гаплари, охиригача эшитмадингиз, ахир, сизам катта ёзувчи эдингиз-ку”, дегандим, доим ҳар қандай гапни ҳазилга бурадиган чўрткесар Зойир Мамажонов бу гал босиқлик билан сўзлай кетди: “Менам Тоғайнинг романини бир кечада ўқиб чиқдим, бир кечада… керак бўлса, юз йиллик, икки юз йиллик халқимизнинг армонлари кўз олдимдан ўтди. Биламан, бу романни ёзиш Тоғай учун осон кечмаган. Неча ўн йиллардан бери тайёргарлик кўрган экан у. Халқимизга ҳайкал қўяман деса, кулардим. Бир ҳайкал бўлса, шунча бўлар-да. Шу романни ўқигач, неча кунлаб ўзимга келолмадим. Қаерга бормайин, қайси пайкалга кирмайин, ким билан гаплашмайин, Тоғайнинг ўша гаплари қулоғим остида жаранглаб тураверади”. Тоғай Муроднинг маъракасида Зойир Мамажонов яна оғир армон билан шундай деб қолди: “Энди унинг китобини ўқий десам, юрагим бетламаяпти. Нега десангиз, унинг ёзганлари ҳаммаси ҳақиқат ва энди ҳар эгатда, ҳар пайкалда, керак бўлса, ҳар бир қишлоқда Тоғайнинг изини кўргандай бўлавераман. Кимдир айтибди, ундан бирон зурёд қолмади-я, деб. Тан олайлик, ахир, Тоғай Муроддан қолган ёдгорликни нима билан ўлчаб бўлади?”
Сўнгги қўнғироқ
Тоғай Мурод билан ўн йил орасида кўп бора суҳбатлашдик. Гоҳи жуда банд ёки кайфияти бўлмаса гапни қисқароқ қилиб: “Яна телефон қиларсан”, деб қўярди. Аввалига бу муомаласи менга сал эриш ҳам туюларди. Кейин кўникиб кетдим ва аксинча, ўзимнинг руҳим тушса ё айримларнинг тилёғламаликларию майда гап-сўзларидан дилгир бўлиб қолсам, ҳеч иккиланмай Тоғай акага қўнғироқ қилардим. У киши бўлса, менинг дардларимни бўлмай эшитарди.
У киши билан сўнгги марта, ўлимидан бир ҳафтача аввал гаплашдик. Уйида ёлғиз ўзи экан. Менимча, зерикиброқ турган эканми, ё кайфияти чоғмиди, билмадим, бир соатча сўзлашдик. Мен эса хижолат бўлиб гап орасида: “Ака, узр энди, вақтингизни олдим”, десам ҳам негадир ҳеч хайрлашгиси келмади. Ўша куни мен ҳам нимадандир қаттиқ сиқилиб, Тоғай акага дардларимни айтиб бердим. Шунда у киши: “Эсингдами, бундан саккиз йилча аввал сенга бир гапни айтувдим. Яна такрорлайман, у қулоғинггаям, бу қулоғинггаям қуйиб ол, ҳали эслаб юрасан, акам бекорга бу гапларни айтмаган экан, деб. Мен билан ҳам, сен билан ҳам ошнам, дўстим, оғам деб ўпишиб, қучоқлашиб кўришади ва сал нарига бориб изимиздан минг хил фисқу фасод, иғво тарқатишади. Парво қилма, ундайлар билан ўчакишиб ўтирма, қўявер. Ўзингга ишон. Яна бир гапни айтайин, одам аҳён-аҳён бўлса-да, ўзи билан ўзи гаплашиб, дардлашиб туриши керак экан. Қачонки майда-чуйда гап-сўзларга ўралашиб қолган бўлсанг, ўзинг ҳам майда одамга айланасан. Бир шеърингда “Олти йил яшадим Ёлғизлик билан”, деб ёзибсан-ку. Биз ҳаммамиз қисматнинг одамларимиз. Нимадир ёзаман, яратаман, деб қишлоқдан кечиб келганмиз. У ёқда сену менга кўз тикиб ўтирган қанча қоракўзлар бор. Шуларнинг юзини ерга қаратмайлик…”. дея узоқ насиҳат қилди.
Барибир ҳайрон бўлдим. Нега кам гапирадиган, устига-устак салом-алик тугар-тугамас: “Нима гап ўзи, бирон нарса ёзаяпсанми? Уйлар тинчми?” дея гапни қисқа қиладиган Тоғай ака бунчалик очилиб кетди, дея ажабландим ҳам. Ким билади, балки раҳматли ўзига мени яқин олиб кўнглидаги бор ҳайрату ҳаяжонларини ўша куни тўккандир.
Бир ҳафтадан сўнг…
Кузатиш
Ўшанда май ойининг адоғи эди. Эрта тонгдаёқ Тоғай ака яшайдиган уй ёни одамларга тўлиб кетди. Маҳалла оқсоқоли марҳумнинг яқинларини шошилтирарди: “Тез бўлинглар, кун ёришиб келяпти, Чиғатойдаям кутишяпти бизларни”. Сирожиддин Саййиднинг мунгли овозини эшитдим: “Ёлғизгина синглиси кеча кечқурун йўлга чиққан экан, бирпасгина кутайлик…”. Каттаю кичик аввал бир-бирига, кейин соатига қарайди. Ниҳоят…
Тоғай Мурод ўз уйи остонасидан қўлма-қўл бўлди. Ўнлаб машиналару автобуслар лиқ тўлди. Сўзсиз, оғир нигоҳларим билан карвонни кузатаман. Назаримда, шу куни таниган-танимаган, билган-билмаган одамлар бир-бирига яқин, оға-инидек бўлиб қолгандай.
Чиғатой қабристонига етиб келганимизда бу ёқдаям таъзияга келганларнинг адоғи кўринмади. Жаноза ўқилди. Тумонат одам жўр бўлиб “Раҳматлик яхши инсон эди”, дея овоз берди. Қабрига тупроқ тортилаётганида кимдир “аввал яқинлари ташласин” деганди, бирданига юзлаб қўллар белкуракларга ёпишди…
Норқобил Жалил


Абадият
Одам нега дунёга келади? Одам нега дунёдан кетади? Унинг турғун манзили қаер?
Биров ҳақида ўйлашнинг ўзи даҳшат, кўнгилни оғритади, юзини кўриш мусибат. Ҳаққа кўрсатма, деб тавалло қиласан. Бошқа бир киши эса беихтиёр хаёлингга кириб келаверади. Ўз-ўзингдан у ҳақида гапириб юборасан. Туйқус эслаб қоласан. Ҳозир нима қилаётган экан, деб ўйлаб ўйингга етолмайсан… Сен ҳаво олаётган борлиқдан унинг ҳам нафас олаётгани мўъжизадай туюлади. Унга юрак сирларингни айтгинг, орзуларингни ўртоқлашгинг келади. Ҳеч бир бетаъма унга ҳурматинг ошади, меҳру муҳаббатинг кучаяди… Ҳолбуки, беайб Парвардигор, ҳаммамиз ҳам хом сут эмган банда… Барибир, инсон билан инсоннинг яшаши, эътиқоди, аъмоли ер билан осмон қадар фарқ қилар, фарқ қилаверар экан…
Ўтган асрнинг саксонинчи йиллари боши. Толибман. Эндигина кўз очган «Ёшлик» журналини қолдирмай ўқиб бораман. Тенгқурлар билан унда чиққан ҳар бир янги асар ҳақида дарсда, ётоқ ва ижарахонада талашиб-тортишиб, ўзимизча баҳосини берган бўламиз. Унча-мунча асар кўнглимиз кўчасига киролмайди. Мабодо бирортаси маъқул келса, у қаторида асар муаллифи шахси ҳақида ҳам билишга қизиқамиз.
Шундай кунларнинг бирида «Ёшлик»нинг янги сонида чиққан бир асарни ўқидим. Бир ўтиришда. «От кишнаган оқшом». Бир кўнглим ёришди. Сўнг муаллифи кимлигига қарадим. Тоғай Мурод. Асар янги, муаллифи янги… лекин менинг хотирамда дарров
«Алпомиш» жонланди, «Гўрўғли» тушди. Хаёлимга зумда «Кунтуғмиш», «Равшан» келди… Рост, Зиёдулла кал, Зиёдулла чавандоз Алпомиш ҳам, Гўрўғли ҳам эмасди. Улар олдида нимжон ва тўпори, жимжилоқчаларидай ҳам келмасди. Барибир улар қабатида тургандай, буям отини елдириб келиб, мен ҳам шу ёвқур аждоднинг кенжа вакилиман, дегандай бўлди… Чин, Алпомиш жуда ҳам севимли, у аллақачон миллат тимсолига айланган эди, бироқ «От кишнаган оқшом» менга яқин, Зиёдулла чавандоз замонимга яқин, қишлоғимга ўзи ва оти мендан ҳам яқин эди… У отамга, оти отамнинг отига жудаям ўхшарди. Қишлоғимни, ота-онамни соғинганимни ҳис қилдим.
Улардан ҳам кўпроқ отамнинг отини учирганларимни орзиқиб эсладим… Ҳозир ҳам «чу», дея учиргим келди…
Шундан бу асар, унинг муаллифи кўнглимга ўрнашиб қолди. Ҳавойи ва ўжар назаримга тушди. Кўп ўтмай «Шарқ юлдузи» журналида «Ойдинда юрган одамлар» қиссаси чиқди. Ҳиссиётлари тоза бу қиссани йиғим бўғзимга тиқилиб, ютоқиб, севиб ўқидим. Шу асар боис «ойдин» деган сўзни яхши кўриб қолдим. Ойдиндаги мамлакат кўнглим кўзига кўринди. Бу мамлакатнинг одамлари менга танишдай эди. Лекин бошқа бир маъвода, бошқа бир муҳитда истиқомат қилардилар. Жазирама қуёш ҳам, қоп- қоронғу зулмат ҳам Ойдинда юрганларга дориёлмасди. Қоплон ва Оймомога ҳурматим, ҳайратим бўлакча бўлди. Шўро котиби, Қиммат момо, ҳисобчига нафратим бўлакча бўлди. Ўша йилларда ёзилиб, йўқолиб кетган бир машқимнинг хотирада қолган икки сатри тилимда айланади:
Аҳай-аҳай, кўзларингдан кўзим ўргулсин,
Ўн еттига, ўн еттига кирмаган ёрим…
Ўшанда дўсту устозларимнинг кулгисига қолган бу икки сатр «Ойдинда юрган одамлар»нинг ажиб таъсирида кўнглимдан мавжланиб чиққан. Унда буни билмаган,сезмаган, ўзим билан ўзим овора бўлсам бордир, лекин энди «аҳай-аҳай» сўзиданоқ бу хаёлий ва тоза ҳайқириқни «Ойдинда юрган одамлар» қалбидан олганим ва ўша ғўр ва тўпори, мусаффо кунларимда илк очилган чечакдай ушлаганимга иқрорман…
Шундан бошлаб мен Тоғай Мурод — Менгнор бобо наслининг асарларига бефарқ қараёлмадим. Адабиёт ҳаққи, шеърият ҳаққи, бу асарларнинг жонли сўзи, маънодор иборалари мени ўзига асир этди. Бу сўзларни хаёлимда белгиладим, бу ибораларни кўнглим ила қайтардим. Бу мақол ва нақлларни ўз изоҳли луғатимда ёзиб-ёзиб қўйдим. Лекин барибир бир йўқолган жигаримнинг дарагини эшитгандай уларга тўймадим. Топиб йўқотиб қўядигандай ўзимни ночор, ғариб сездим, афтода ҳис қилдим.
Бир инсон, бир миллат вакили сифатида бу асарларда кўтарилган масала, муаммо, ғоялар жон жойимдан ушлади. Бу кишилар, бу туйғулар, бу кечмишларни бошқалар билан солиштиришга, шу билан ўзбекнинг бўйини ўлчашга уриндим. Тоғай Мурод шахсига, адибнинг қандай ижод қилишига қизиқишим ҳам шу қадар кучли эди. Қизиғи, ҳассос ижоди каби Тоғай аканинг феъл-атвори айрича, бетакрор кўринарди. ХХ асрнинг сўнгги чораги нодир асарларнинг яралишига қараганда, адабий баҳс-мунозара, бақириқ-чақириқларга бой бўлди. Даҳрий, яна мустамлака бир жамиятда ёзарларнинг аксарияти, юпанчи ва суянчи, ҳатто эътиқоди деб адабиётни билар, «ишонч қалъа»си тимсолида Ёзувчилар уюшмасига бораверар, ҳеч нарса қилмаганида ҳам шу ерда кўнглидагини айтиб- айтиб, адабий даҳолигини, куюнчаклигини намойиш қиларди. Лекин мен бирор марта ҳам бу давраларга Тоғай Муроднинг қўшилганини кўрмаганман. У аллақачон адабиётни ҳар қанақа уюшган давралар эмас, ёлғиз одам, иқтидорли ва дардли инсон кўнгил қони билан яратишини англаган эди чоғи. Бироқ мен тенги кўпчилик ҳаваскорлар, адабиётнинг жайдари ихлосмандлари анча-мунча истеъдодли шоир-ёзувчилар қаторида гўзал асарлар муаллифи Тоғай Муроднинг ҳам суҳбатини эшитишни, адабиёт, адабий ҳаёт ҳақида юракдаги гапларини, самимий дил изҳорларини тинглашни жуда ҳам орзу қилардим. Лекин бунга қатора йигирма йил давомида бирор марта ҳам муваффақ бўлолмадим. Ўзига эса узоқдан бир марта тўсатдан кўзим тушган. У уюшма кунботаридаги ёзлик чойхонада бир таниши билан чойлашиб ўтирарди. Чойхона аллақачон бузилиб, у ерлар текисланиб кетди, ҳар қалай тераклар бор, балки тераклар уни бу ерда кўрганини эслар балким, лекин бир устувор ишончим борки, инсон бўлса, инсоният яшаверса, ўзбек бўлса, Ўзбекистон барқ ураверса, кўнгил бўлса, кўнгил ҳурлигича қолса, инсон адабиётга интилиб, ўзига дўсти ҳабиб излар экан, Тоғай Мурод асарларига дўст топилади. Унинг мардона ва очиқ кўнгли билан учрашилаверади, иншооллоҳ.
Мен Тоғай Мурод қазосини олисларда эшитдим. Унинг қадами етган, сўзи етган, адабиётга меҳри элтган жойларда эшитиб, кўнглим эзилди, битта армоним кўпайди. Таомларимиздан бошқа ҳеч нарсамизга қизиқмай қўйган дунё Тоғай Мурод асарларини ўқиса, унинг кўнглида режа бўлиб қолган маъсум оламлари билан танишса эди… қирғиз каби ўзбекнинг ҳам чўнг муҳаббати ила беҳузур кўнглида йўқотган умидни топгандай бир лаҳза бўлса-да, ҳаётга ишончи ортади.
* * *
Тоғай Мурод эллик беш йил умр кўрибди. «Мен Хўжасоатда дунёни кўрдим», деб ёзади оқин адиб. Тошкентда бу бевафо дунёдан … юз ўгирди. Чиғатойда ётибди, унинг мардона қалби, чинакам ҳаёти Сурхонда, Хўжасоат қирларида ётмоққа ҳақдор кўз очган эди. У Э. Сетон-Томпсоннинг «Одамзот учун ернинг фарқи нима? Ўлсам, мени ўша қирларимга кўминг», деган сўзларини келтириб, «Васият бажо келтирилди», деб ёзган. Ҳар бир жаҳоншумул адибнинг мухлиси у кўз очган тупроқни тамоман бошқача тасаввур этади. Бу тупроқни зиёрат қилмоқ истайди.
Михаил Шолоховнинг шундай романтик ўқувчиларидан бири Донга келиб, тап-тақир даштни кўриб, ғалати аҳволга тушган экан. Аммо Шолохов асарларини ўқиган китобхон гўзал ва серунум Дон далалари билан қайта-қайта учрашиб, ҳайратланарли манзараларни бир умр унутолмайди.
Адиб қалби ва у туғилган тупроқ ўртаси тилсимли бир боғлиқлик, ижодий барака, фақат адибнинг юрак кўзи кўра оладиган қадрдон гўзаллик ястаниб ётган бўлади. Бунинг кашфи фақат чинакам ёзувчилар битигида кўз очади. Тоғай Мурод ҳам ана шунақа ўз тупроғини севган, севдира олган аломат ёзувчи эди.
Унинг асарлари кўз очган саналарга қарайман: илк ҳикояси «Бобоси билан набираси» 1966 йили ёзилган. Демак, айни ўн саккиз баҳорга тўғри келар экан. Сўнгги асари — «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романига 1998 йил — нақд эллик ёшнинг устида нуқта қуйилган. Ҳисобланса, ўттиз икки йиллик ҳайрат ва муҳаббат, илҳом ва меҳнатнинг ҳузури бизга қолди, завқи ва дарди ўзбекнинг, инсониятнинг мулки бўлди… Мен Тоғай Мурод хонадонида бўлмаганман, нашр этилмай ётган ёхуд бошлаб қўйган асарларидан хабарсизман. Лекин бўлиши керак. Кўнглидагисини эса эҳе-э… ҳисоблаб бўладими? Бетизгин бир ҳарислик билан асарлари, улар яратилган йиллар рўйхати кўз олдимдан ўтади. Тўртта ҳикоя. Тўрттагина-я… «Бобоси билан набираси», «Кузнинг бир кунида», «Ку-ку- ку», «Эр-хотин», (150 дан ортиқ ҳикоялар ёзган Жек Лондон бор-йўғи 40 ёшга кириб- кирмаган.)
Тоғай Мурод олами ҳикояларга сиғмади. Бахши боболарнинг қони тортди — у достонларда очилди, хусусан, достонмонанд қиссаларида ўзини тўкди.
1976 йили «Юлдузлар мангу ёнади»;
1979 йили «От кишнаган оқшом»;
1980 йили «Ойдинда юрган одамлар»;
1985 йили «Момо-Ер қўшиғи» қиссаси туғилиб, бу жанр имкониятларини кенгайтирди. Катта адабиётнинг энг баланд чўққиси роман, эпос, эпопея…
Не бир ҳикоя усталари унинг уфқларини тасаввур қилолмайди, не бир қиссанавислар, 500 бетдан кўпроқ қоғоз қоралайди-ю, барибир роман ҳавоси, роман фикри, роман қамрови ва роман юки… асарларида анқонинг уруғи бўлади. Романга қўл уриб, бош айланиб қолиш, чалажон асар қоралаб, ижодий мағлубиятга учраш ҳам гўё истеъдод даражасини белгилайди…
Тоғай Мурод «Отамдан қолган далалар» романини 1986-1991 йилларда, ўттиз саккиз ёшида бошлаб, қирқ учида битирди. Кейинги романи ҳам тўрт йилда туғилди. 1994-98 йиллар. «Бу дунёда ўлиб бўлмайди». ХХ аср биринчи ярмида романларга жуда эрта қўл урилган (Шолохов йигирма-йигирма беш ёшида, Қодирий «Ўткан кунлар»ни ўттиз ёши теварагида). Камолотнинг кечикишими, ХХ асрнинг иккинчи ярмида бу чўққига чиқиш ёши анча улғайди. Габриел Гарсиа Маркес «Юз йил танҳоликда» романига қирқ ёшдан ҳатлабгина олти ойда адоғига етказди. Яна бир Нобел мукофоти соҳиби италян адиби Умберто Эко эса яна ўн йилга кечикиб, эллик ёшга етибгина илк романини ёзди. Чингиз Айтматов ўзининг энг бақувват асари, тўнғич романини эса эллик бир ёшини тўлдириб бошлади ва тўрт ойда — 1979 йил декабри ва 1980 йил март оралиғида долғали илҳом билан ёзди-қўйди… Худди шу руҳий жараённи қирқ-эллик ёшлар орасида Тоғай Мурод ҳам бошидан кечирган эди.
Тоғай Муроднинг яна тўрт-бештагина ўтли ва фақат ўзига хос мақолаларини ҳам эсламасдан бўлмайди. «Газетага интервю», «Э.Сетон-Томпсон китобига сўзбошим»,
«Ёш қаламкашларга тилакларим», «Ёзувчилар уюшмасининг олтмиш йиллигига тўйхат», «Мен».
Ўлимигача ўзи эълон қилган асарлари ҳажми… 918 бет. Кичик муқояса — Лев Толстойнинг битта «Анна Каренина» романи ҳажмидан 110 бет кам бўлган бутун умрлик ижод. Ёхуд етти энг зўр Шарқ шоирининг энг нимжонидан ҳам кучсизман, деб иқрор бўлган, Ғарбнинг биринчи ёки иккинчи рақамли шоири Иоганн Волфганг Гётенинг 133 жилдлик асарларининг уч китоби ҳажмича асар қолдирган… ўзбек адиби… Мен бунда фақат ҳажмни назарда тутмадим. Балки маънан моҳияти кўлвор ва чўнг ижодкорларнинг жаҳоний ижодларига Тоғай Мурод битикларини хаёлан солиштиргим келди.
Хайрият, шу ўзбаки ижодни бемалол жаҳоншумул адиблар асарлари билан солиштириб, ютуқ ва камчиликларини кўрса бўлади. Севинтирадигани, бунақа катта меҳнат қилиб, ижодни эътиқод даражасига кўтариб қалам тебратган адиблар дунё бўйича ҳам унчалик кўп эмас. Ўзбекда эса жуда оз.
Чингиз Айтматов асарлари етти жилдлиги русча нашр сўзбошисида академик Рустан Раҳмоналиев Айтматов машҳурлигини Навоийга солиштириб, дейдики: «Алишер Навоийдан кейин 500 йил ўтиб, туркий халқлар орасидан фақат Чингиз Айтматов ижодигина адабиёт Олимпига кўтарила олди, жаҳоншумул шуҳрат қозонди».
Қай маънодадир адолатли баҳо. Навоий жаҳоншумуллиги, Навоийнинг бутун туркий халқлар фахри эканлиги, уларнинг ўзи томонидан эътироф этилаётганлиги бу ижоднинг ўлмаслиги, қамровдорлиги исботи. Аммо Навоийга руҳоний аъмол, илҳомий санъат, маърифий хазина жиҳатидан Айтматовнинг тенглашиши мумкин эмас. Ҳар қалай туркий қалб, шарқона юракли Айтматовнинг жаҳон халқлари қалбларини тўлқинлантиргани бизни-да севинтиради. Не тонгки, Айтматов ижодига хос гўзал кўнгил, самимий меҳр, инсонсеварлик, жониворпарварлик Тоғай Мурод ижодида ҳам ёрқин кўзга ташланиб, киши қалбини забт этади, туйғуларини сел қилади. Одамийликдан сабоқ беради. Мана, унинг «От кишнаган оқшом» қиссаси. Отга муносабат инсонга қадрдон бир жиҳат. Минг йиллардан буён буюк кўчишу ҳар хил зафарли-зафарсиз юришлари, умуман, тирикчилиги отсиз ўтмаган туркийлар, ўзидан олислашиб бораётган дўсти-ҳамкорини ўйлаганда, отга меҳрибонлик билан ёндашиб келади. Шу жиҳатдан Тоғай Муроднинг бу мавзуга мурожаати тасодиф ҳам эмас, янгилик ҳам деб бўлмайди: ўзига хослиги эса шу мавзудаги асарлар мисолида кўринади. Канада адиби Эрнест Сетон-Томпсоннинг «Ёввойи йўрға» асари ва қирғиз ёзувчиси Чингиз Айтматовнинг «Алвидо, Гулсари» қиссаларини дунёнинг миллион- миллион китобхонлари мутолаа қилишган, тақдирлашган.
«Ёввойи йўрға»да отни тўлақонли жонивор сифатида билиб оламиз. Э.Сетон- Томпсоннинг олим ақли, адиб қалби руҳлантириб сабоқ беради.
«Алвидо, Гулсари»да Айтматов жуда кўп инсоний изтиробларини Гулсари мисолида, Гулсарига муносабат шаклида ўртага ташлайди. Отнинг ўлими бир дўстни йўқотиш янглиғ инсоннинг қилмишига, жониворларга пасткаш муносабатига кўзгу солади. Собиқ халқлар қамоқхонаси юпун йўқсили каби фаол от образида энг ижтимоий, долзарб муаммоларни ҳал қилиб, қизилларга мос буюртмани адо этгандай. Аммо «Алвидо, Гулсари»даги қалб фарёди, тор қобиқларни ёриб, ниҳоятда ичкин дарди билан инсон ва жонивор ўртасидаги меҳр кўпригини кашф қилади. Ноодил жамият талотўпида қурбон бўлган жафокаш табиат латиф дил билан очиқ кўрсатилади. Бу мотам кўнгилга чандиқ солади. «Мен унинг кўзига кўмдим ўзимни…» деб ёзганди «Чингиз Айтматов» номли шеърида ҳассос шоиримиз Рауф Парфи. Бу сатрда умрли фожиа — ўлаётган отнинг кўзи жисман тирик одамга қабр бўлиши мумкинлиги кўрсата олинган.
«Алвидо, Гулсари»дан ўн икки йил ўтиб ёзилган «От кишнаган оқшом»даги от эса яна бир «отларда кузатилмаган» фожианинг кўзини очади. Отнинг инсонга ачиниши. Отнинг инсонга ёрдамга отилиши.
Биз нега Бойчиборни минг йиллардан буён жигаримизни севгандек севиб келамиз? Ахир у эмасми, Алпомишни қалмоқлар чоҳидан олиб чиққан? Ахир у эмасми, туёғига михлар қоқилганига қарамай тўқсон алпнинг отидан ўзиб, Барчиннинг номусини асраб қолган? Умрга, умрларга татийдиган бу икки яхшиликни унутиб бўладими? Эрк ва номус — ҳаёт- мамот масаласи. Тирик юриб эрксиз бўлиш — ўлгандан баттар. Омон қолган ҳолда ор-номуснинг топталиши янада шармандали ўлим. Демак, Бойчибор битта Алпомишнинг эмас, бутун ўзбекнинг миллий биродари, биродарликнинг ибратлиси экан. Тоғай Мурод ўша қадимий биродарликни Бўзтарлон тимсолида яна биттага кўпайтирди. Гўё тўрт-беш минг йил кейин Тарлон Бойчиборнинг авлоди бўлиб, Алпомишнинг авлоди Зиёдулла чавандозга кўмакка келади. Инсонни инсондан, яхшини ёмондан ҳимоя қилади. Одам одамга бегона, одам одамга лоқайд, одам одамни таловчи, одам одамга ўлим соғинганда асл одам ҳаётни ва яна ҳаётни раво кўради. Бу ҳиммат Толстой, Э.Сетон-Томпсон, Айтматов асарларида ҳам қай даражададир акс этган, аммо у Тоғай Мурод асарининг шоҳ байти, жон томири, айтмоқчи бўлган биринчи ўриндаги гапидир.
Айтматовнинг Гулсарисига биз ачинсак, Танабой куюнса, дунёдаги тоза кўнгилли, меҳрибон кишилар ҳамдард бўлса, Тоғай Муроднинг Тарлони Зиёдулла чавандозга, бизга, Тоғай Муродга, ХХ аср кишиларига ва умуман, бундан кейинги ўзлигини деб йиғлаётган ва ёки ана шу ўзлигини, инсонлигини унутаёзган инсониятга ачинади.
Аслида жами кишилар маънан ака-ука, ҳаммаси Одам Ато билан Момо Ҳавонинг зурриёти. Айниқса, мўмин — мўминга биродар. Лекин ўзидан кетган дунё, ўзинигина ўйлаб қолган ХХ аср кишиси, бу биродарликни унутган, унутаёзган…
Қолаверса, мустамлака, қул миллатнинг афтода, ўсал аҳволи бундан-да ночор. Адиб ўз самимиятининг чўққисидан туриб неки жони бор экан, неки жонивор экан, мана, кўринг, у бизга биродар, яхшилигимизга меҳр-муҳаббат, мардоналик билан лаббай дегувчи эканлигини ёниб изҳор этади. Энг таъсирчан кўнгил йўлида қўшиқ қилиб, тарона қилиб бизга, сизга уқтиради.
Иймони бутун ўзбек энг қалтис вазиятда ҳалол, мард, вафодор бўлишни Қиёмат соатидаги биродарликка менгзайди. Шу билан қалб ва юракка, онгга мурожаат этади. Келгусида ҳар нарсанинг муқаррар оқибати борлигини эслатади. Қўшиқдай жон-жонимизга оқиб кирган асар «…қиёматли биродарим…» нидоси билан якунланяпти. Умидли, ўкинчли нидо… Қиёматда ҳеч ким ҳеч кимни ўйламас, фақат ўзи фароғатга эришадими ё мусибатга йўлиқадими, шунинг фикри хаёлида бўлар экан. Оқин адиб, ёниқ шоир, маърифатли қалб жониворни ўшанда ҳам ташлаб кетмайдиган, ёрдамга отиладиган, дўстини ўйлайдиган деб алқамоқда.
Ана шу туйғу бизни меҳрлантиради, илитади, таскин, умид беради, ҳушёрликка чақиради. Ғаламисликдан қутулиш йўлини кўрсатгандай бўлади. Энг катта маърифат — шу! Асл санъатга жон берган, асрлар оша яшашга имкон туғдирган маърифат — шу!
Тоғай аканинг биров билан гап сотишга вақти бўлмади. Минбарларни уриб, сўзбозлик қилишни эса ҳеч ҳам хоҳламади. Аммо онасига-да бегона Мерсо* сифатларни теварак- атрофда учратганидан, унинг юрак ўртар асарларида уларга инсоф тилади. «Одам кетмас бўлиб кетаётганда бормаган одам одамми?» гапи унинг шундайларга очиқ нафрати, илон пўст ташлаб юборадиган даражада аччиқ, кескир қилиб айтилган.
Мен нега «От кишнаган оқшом» қиссасини ўқиган 83-йилдан буён Тоғай Муродга ҳурматим ошиб борди? Бу унинг қалби ниҳоятда гўзал эканлигидан. Юраги довюраклигидан. Ана шу юрак ва қалбни у асарларига кўчириб ўтказа олган. Шу боис ҳам Тоғай Мурод инсонда энг яхши фазилатларни кўпиртирмай, самимий тарзда мадҳ этади. Энг ёмон қабоҳатларни эса юзингда кўзинг борми, демай фош этади, жар солади.
Ўзимча дейман, Аллоҳ ҳалол луқмали, адолатпеша, ғариб турмуш адибларига кескир ва таъсирчан сўз бериб, бу гўзал сўзларни то қиёмат қадар башарнинг ибратномаси қилиб, улар толеини саодатманд этаркан.
Ўтган куни ҳам, кеча ҳам, бугун ҳам ёзувчиси кўп эл-элатмиз. Лекин хўб асарларимиз, зўр шеърларимиз нега кам? Чунки фидойиларимиз кам.
Тоғай Мурод адиб бўламан, деб Тошкентга келган эди, арбоб, раҳбар, сиёсатчи, вазир, сарой мирзоси бўлиб кўтарилмади. Нафсга сотилмади, амалга қул бўлмади, замонга, тузумга ялтоқланмади. Мен бундай метин иродали, қатъий сўзли, қатъий амалли адиб, фақат ёзувчилигини қилган, қилганда ҳам ёниб-куйиб, бошқа ҳеч нарсани ўйламай, энди дурдона бўлиб қолган асарларни яратган ўзбек ёзувчисини кейинги чорак асрда бошқа кўрмадим.
Бир адабий йиғинда домла Мирмуҳсин (Аллоҳ раҳматига олган бўлсин) айтган дўлвор гапни эслайман: «Бир сафар йўлда Тоғайни кўриб қолдим: ўнтача оби нонни кўтариб олганча уйга кетаётган экан… Шу нонларни еб, бу зўр романни битибди-да…» Бир қараганда, бу гапнинг адабий асар яралишига ҳеч қандай дахли йўқдай туюлади. Аслида асл факт бу! Ҳа, Тоғай Мурод фақат нон билангина чекланди, ёғли паловлар, катта амаллар, мўмай пул хаёлида асарлар битмади, ҳалол, камтарин ризққа қаноат қилди ва сўзга собит бўлиб мардона яшашда, истеъдоду фидойиликда қисматдошларидан ўтди.
* * *
Қўшиқ ҳеч қачон тинмас экан, кўнгил ҳеч қачон ўлмайди!
Мен «Юлдузлар мангу ёнади»ни Тоғай Муроднинг икки қиссаси мутолаасидан кейин эшитиб, излаб-истаб ўқиганман. Номидан тортиб сўнгги нуқтасигача, хаёлидан бошлаб, дақиқ шаклигача руҳи фавқулодда ёрқин асар.
«Ҳар банданинг кўкда ўз юлдузи бўлади, ошна. Шу юлдузнинг ёнгани шу банданинг ёнганидир. Шу юлдузнинг сўнгани шу банданинг сўнганидир.
Йўқ, ошна, йўқ!
Юлдузим ҳали ёнади! Давраларим ҳали давом этади! Невараларим давраларида:
— Ё бобомнинг пири! — дея айқириб-айқириб олиша беради. Юлдузим мангу ёнади!»
Бу сўнгсўз аслида ҳикмат, марднинг, кўнглида дўсти ва ёри борнинг умрлик фалсафаси. Юлдуз нур уяси, нур жойи! Кичкина юлдуз кўз! Жуда катта юлдуз, ҳеч қачон сўнмайдиган юлдуз — инсон кўнгли! Унинг мардлиги, меҳрибонлиги, муҳаббати, содиқлиги, дўстлиги ана шу кўзнинг, ана шу кўнгил юлдузининг нурлари. Бу нурдан бебаҳра киши сўқир, шу юлдузга хиёнат қилгандан эса тақдир ўч олади. Қисмат унинг кўзини кўр қилади, юлдузини сўндиради…
Оқин адиб китобхонни завқлантиради! Оқил адиб инсонни ибратлантиради.
«Юлдузлар мангу ёнади» қиссасида ҳам ана шу ибрат, ана шу яқинликнинг нишонида туради, қалбида яшайди.
Дарҳақиқат, Бўри ва Насимнинг икки қутбдаги кечмиши, лекин ёнма-ён яшаётгани кўпчиликнинг ҳаёти эмасми? Бири ишқли, мард, енгиб-энгилиб яшаса-да, асл аъмолига содиқ, кўзи очиқ, қалби очиқ — юлдузи мангу ёнади! Бошқаси — номард, қалби қора, кўзидан олдин қалби сўқир. Сўқир кўнгил, сўқир кўз. Кўзсиз, юлдузсиз. Ҳолбуки, гўзал аёлнинг эри, паст-баланд давранинг ғолиби…
«Юлдузлар мангу ёнади» асарининг қиммати — тасвирда бетараф, адолатли қолган ҳолда мағзидан, туб-тубдан адолатга, ҳақиқатга хизмат қилишидир. Муқаддас каломда буюк Зот «Ҳеч кимга зарра мисолича зулм қилинмас, ҳаммаси ўз ёмонлигидан», деб огоҳлантиради. Бунинг бир тасдиғи Бўри ва Насим полвонларнинг қисмати. Одам шундан таъсирланади. Одам шундан ўзини жиддийроқ ўйлайди. Фақат ҳақиқий асарлардагина ана шундай дурдона, ноёб ва керакли ҳикмат бўлади!
«Юлдузлар мангу ёнади» асарининг бош ҳикмати — ким дўстга хиёнат қилса, инсонларни алдаса, унинг алдови охир-оқибат ўзининг қисматига кўчади, ҳақиқатга айланади, сен нимани сўзда ўзингга раво кўрсанг, Ҳақ сенга буни қисмат қилиб беради, деб ҳайқиради.
Бўри қиёматли дўсти деб билган тенгдошига юрагини очади: «Насим ошна, бир гап айтсам, бировга айтмайсанми? Ошна, Момоқиз яхши, эшитяпсанми, яхши…»
Сўзни эъзозлашини — кўча-кўйда эшитадиганимиз «яхши кўраман», демаяпти.
«Момоқиз яхши», демоқда. Бу жуда ҳам кам тилга чиқадиган, тилда ҳам ўзига муносиб сўз топиши жуда қийин кўнгил нидоси. (Демак, ичимизда ифодаси тилда, сўзда йўқ жуда кўп азиз туйғу ва хаёллар яшайди).
«— Ўзинг айтабер (жавобнинг қўпол ва ҳиссизлигини — В.Ф.)
— Қўрқаман-да, Насим ошна. (Ҳа, севги изҳори шунақа ҳам даҳшатли ҳодисаки, паҳлавонларнинг-да оёғи қалт-қалт титрайди, юраги хонасидан чиқиб кетай дейди, юраги тўхтаб қолай дейди.) Сен билмайсан, неча марталаб айтаман, дедим, бўлмади. Кўзига кўзим тушиб қолса… гаранг бўп қоламан. Ҳалиям айтаман, деб бориб, нима дейишимни билмай қайтиб келдим. Насим ошна, сен менинг қиёматли ошнамсан-ку, сен айт».
Насим эса омонатга хиёнат қилди, каззоб бўлди.
«— Бўри, мен гапларингни оқизмай-томизмай айтдим. Бўри ошнамга сенсиз кундуз ҳам қоронғу, дедим.
— Уҳ, бормисан, ошна! У нима деди?
— Жўра, у, бети қурсин, деб қўл силтади. Сенга кўнгли йўқ экан, жўра. Ишонмаяпсанми? Мана, Қиблага қараб айтаман: агар ёлғон айтсам кўр бўлайин».
Бу ёлғони ҳам иш бермасдан… Бўри жаҳл устида ўзи бориб, дилидагини айтиб қўядиганини кўргач: «Бўри, мен сени алдаб эдим», дейди. Лекин ёлғонга ишониб, дарз кетган юрак кейинги рост иқрорни ҳам тингламайдиган бўлади. Номард, хиёнаткорлар эса тинчимайдилар, сувни лойқалатиб, отни қамчилаганлари қамчилаган.
«— Момоқиз, Бўри сенга бир гап айтаман, деб юрибди.
— Биламан, айтолмаяпти.
— Момоқиз, у менга кўнгилини ёрди, тайин айт, деди.
— Ўзимга айтишга уялган гапни сенга асло айтмас.
(Энг муборак, покиза хушхабарни номардлар, кўролмаслар, кўнгилсизлар, ишқсизлар қандай нопок кўринишга келтиришларини.)
— Айтишга бет чидамайдиган гап-да, Момоқиз. Айтайинми, нима деди? Момоқиз билан… ўйнагим келяпти. Қўйнига кираман, деди.
— Ё пирим, чини билан шундай дедими?
— Алдасам, кўр бўлайин.
— Унда, Бўрининг бетига қарамаганим бўлсин! Бетини мурдашўй кўрсин».
Йиллар ўтиб, сўз тақдир бўлди. Сўз чинакам қисматга эврилди. Сўз отилган ўқ янглиғ Насимнинг кўзини тешиб ўтди. Қалбининг ўртасига ўрнашди. Иймонсиз ўз сўзи билан ўз бурдига, табиатига, ёруғ инсоний руҳиятига қасд қилди.
Шунинг учун севган кишилар бахтсиз! Кўнглини бой берган, кўнглидагини айтолмай, нажотсиз, бўғилган туради: «Бировга айтма, жонивор, ҳай анови қирда бир қиз бор, шу қиз менинг кўнглим эди… Қиёматли ошнам кўнглимга чанг солди! Уҳ, кўргулик.
…Қиёматли ошнангдан шу иш келганидан кейин ўзгалардан нима умиду нима хайр…»
Одамзотнинг бошқа мавжудотлардан битта жуда бетимсол афзаллиги бор. У Аллоҳ таоло томонидан кўнгилли қилиб яратилган. Тоғай Мурод асарларининг жони кўнглида. У сўнгги имкониятдан туриб, ана шу кўнгилнинг ҳолатини тадқиқ этади.
Расулуллоҳ (с.а.в.) бир ҳадиси шарифларида шундай марҳамат қиладилар: «Инсон танасида бир нарса борки, у касалга чалинса, бутун аъзолар касал, у соғ бўлса жами аъзолар соғ бўлади. У қалбдир». Хаста қалб барча қинғирликларнинг уяси, соғлом-софдил, мард, оқил кўнгил бутун яхшиликларнинг булоғи, ҳаёт яраларининг малҳамидир.
Одам кўнгилга, кўнгил одамга эврилгани учун ҳам соғиниб, мана бу юрак иқрорига дил ташлайверасиз: «Ошна, Момоқиз ҳамон кўз олдимдан кетмайди…
Одамда покдомон туйғулар кўп бўлади, сўнмас туйғулар кўп бўлади… Аммо биринчи… биринчи кўнгил.
Насим ошна, мен биринчи кўнгилдан иффатлисини кўрмадим, биринчи кўнгилдан сўнмасини кўрмадим».
Юракнинг тўридагина қолиб, фақат юракка айтадиган бу армонли муножотни юракдангина ҳис қиламиз. У жуда ҳам покиза, у жуда ҳам юксак. Ҳаётнинг бош сўзи Қодирийнинг Отабегида шу хислат борлиги боис, у қачонлардан буён ардоқланади. Ундай бўлгимиз келади. Худди шу даражадаги инсоний севги «Юлдузлар мангу ёнади» қиссасида Бўри полвон тимсолида дунёни кўрган. Фақат бу ишқ достони Отабекникига қараганда фожиали ва армонли, хотираси тирик, руҳи қатл этилган ишқ, ундан Ёдгор қолмаган…
* * *
Аллоҳ одамни яратиб, унинг кўксига жонни жойламоқчи бўлди. Аммо бундан жон бўйин товлади. Мен юксакман, хор ва кир, паст мавжудотнинг ичига кирмайман, деди. Шунда Парвардигор уни илоҳий куй билан авраган эди, жон шоду хуррамлик ила Одамнинг кўксига жойлашди… (Рабғузийда келади)
Одамнинг жони ана шунақа оҳанги бор лаҳзада фароғат топади, ҳамма нарсани қилмоққа чоғланади, улғаяди, пасткаш, майда, ночор, ҳайвоний туйғулар ундан чекинади. Эҳтимол, шунинг учун оддий сўзлар куйланганида маъно кашф этади, манзара бўлади. Кўнгилни мутаассир қилади, уни мавжлантиради. Бир қадар жасур, журъатли, эзгу, одамохун, мунис қилади. Тасаввурни кенгайтиради, тахайюлга олам-олам майдон, шахсга эрк, қанот беради. Бекордан-бекорга ҳофизи қуръонларга ўз овози билан муқаддас Каломни зийнатлаш буюрилмаган.
Шунинг учун ҳам ҳофизи даврон ҳазрат Навоийнинг «Излаганлар излаганни саҳрои балодан изласин» мисрасини ёниб куйлаганда ғазал матни маъноларидан-да кенгроқ, қиёмат-қойим тасвири юракни ёриб, ҳаёт жаҳонномасидан ўтаверади.
Бу фазилат адабиётнинг донғил йўли насрда ноёблашиб, кам кузатиладиган бўлди. Ғарбда бунга чучмал, ортиқча нарса деб қарайдиганлар катта куч. Ва шунинг учун ҳам ХИХ, ХХ аср Ғарб, Амриқо насрининг сўзи совуқ, руҳни эзади. Кўнгил билан ҳисоблашганда Жойс, Кафка, Фолкнер, Камю каби жаҳоншумул ёзувчиларнинг насри қанча зўр бўлгани билан тинка-мадорингизни қуритиб, нафасингизни қисади. Сўзда ҳаво истайсиз, жумлада коинотни соғинасиз. Битикда куй, оҳанг, шеърият нашъасига очлик сезилади. Ҳартугул бу борада Ғарбга нисбатан Шарқнинг имкони ҳам, эҳтиёжи ҳам тош босади.
Узоққа боришга ҳожат йўқ, биринчи романчимиз Абдулла Қодирий асарларидаги ичкин оҳанг, мансур шеърият насрига куч, имконият, парвоз ва осмон ҳадя этган. Бу мусиқа, шеърият руҳи Чингиз Айтматов насрида ҳам мавжланади. Унинг илк асарларидан машҳур «Жамила» қиссаси даставвал «Куй» деб аталган.
Тоғай Мурод насри ҳам ана шундай шоирона. Унинг сўзи шеърият руҳи билан суғорилган. Бежиз адибнинг онаси «Сен шоир бўлмагунча, мен ўлмайман», деб мардона тилак билдирмаган экан. Тоғай Мурод асарлари туғма, куйланган сўз. Гиря қилинган наср. Ҳар бир имлоси, сўз қурилиши шеърий, ҳатто шеърий сатрлари, ўйноқи термалари, ташвиқ ва тароналари борки, бир йўла ҳам насрдан, ҳам назмдан баҳраманд бўламиз.
* * *
«Юлдузлар мангу ёнади» қиссасининг бир ўрнидаги эврилиш боисига ақл жавоб тополмайди. Бўри полвондай вазмин, паҳлавон кишининг Тамарахоним олдига келиб, тарона қилганда, ўзини билмай, ақли ҳушини йўқотиб, белбоғини ечиб гўзаллик ва қўшиқ пойига тўшайди. Ҳақиқатан ҳам куй, қўшиқ куйланаётган ҳолат фавқулодда ҳолат, чўққидаги харсангни кучли довул жарга қулатиши ҳеч гап эмасдай, одам руҳиятини ағдар-тўнтар қилишга кучи етади. Етук асарнинг одамни лол этадиган лаҳзаларни кашф этадиган синоатларидан биттаси бу.
«От кишнаган оқшом» асарининг ҳикоянавис қаҳрамони Зиёдулла кал — Зиёдулла чавандоз аслида ўланчи, бахши, ҳатто ҳаётда дўмбира сайратар оқин бир одам. У куйлаб-куйлаб, овозим етмай қолганда, дўмбира сотиб олдим деб, ўзининг ожизлигидан маъюс тортади. Бироқ бўлак ҳунарлари ўтмаганда достон айтиб одамнинг назарига тушишга уринади. Рости ҳам, куйлай билиш одамнинг кўрки, оламни жалб қила билишгина эмас, уни ўйлашга даъват қилиш ҳамдир.
«От кишнаган оқшом» қиссасининг услуби ҳам, руҳияти ҳам «Ўв, биродарлар», деб бошлаган илк иссиқ ҳароратли сўздан бошланиб, олис ва яқин замонга, чигал ва осойиш муҳитга бизни ҳайқириқ билан олиб кириб, жониворларга-да етказиб: «Аё Тарлон, сен менинг қиёматли биродаримсан!» деганча авжи сусаймай, савти юксалиб борган драматик, фожиий, ҳофизаси жуда кўлвор улуғ достондир.
Назаримда, ана шу достонларнинг энг сараси, энг оригинали, энг дардкашию энг ҳамдарди, таронаси, сўзи, муножоти энг баланди «Ойдинда юрган одамлар» қиссасидир. Ундаги сўз, шеър, терма, ибораларнинг аксарияти ҳаётда бир марта айтилиб, бир умрга татийдиган қўшиқ матнидай туюлади. Бу қўшиқдаги инсон дарди дунёни кўриш назари, бу теградаги эътиқоди, амали ниҳоятда ўзбекона, халқнинг энг мардона фазилатларидан тикланиб, бир қўшиқ, бир дунё таассуротини беради.
Хусусан, «Ойдинда юрган одамлар» қиссасидаги аёлга сир эркак дунёси, эркакка тилсим аёл, қиз олами ҳиссий, фикрий басират кўзи билан чизиладики, ўзбекнинг ўзбекдан бошқа ҳис қилиш жуда қийин ор-номуси, бахт ва бахтсизлиги, ҳайвоний ва илоҳий феъл-атвори тиниқдан-тиниқ кўз очгандир.
«Ойдинда юрган одамлар» қўшиқ билан бошланиб, қўшиқ билан адоғига етган. Бу қўшиқ нақорати ҳар баҳор янгича келадигандай кўнглимизни умид ва янгиликка ўрайди. Унутилган ривоятларни фақатгина Айтматов ўз асарларида жонлантириб наср хаёлини, наср имкониятларини назм мавжлари билан кенгайтирмаган экан. Тоғай Муроднинг ривояти — қўшиқ ичида қўшиқлари, асар ичида асарлари хаёл ва ҳаётни, олам ва одамни, мозий ва келажакни бир нуқтада жамлаб тамаддундан қисилаётганимизда шарқона санъат обиҳаёти билан руҳимизни яйратади.
«Асл қўшиқ турганда мухаммас қўшиққа йўл бўлсин? Асл қўшиққа тараф йўқ!» Шу жумлада бутун борлиғи билан ошиқнинг қўшиққа, маъшуқанинг асл қўшиққа эврилганига гувоҳ бўламиз. Бунчалик гўзал ўхшатиш қилинганини қайси насрий асарда учратгансиз? Қўшиқ, асл қўшиқ. Улар айтган қўшиқлар дунёни гўзаллаштиради, дарди армони, осмони билан… Рост! Қўшиқ ҳеч қачон тинмас экан, кўнгил ҳеч қачон ўлмайди! Шоир адибнинг кўнгли шаҳиддир!
* * *
Асарлари назарга тушган адиб шахси ҳам эътиборда бўлади. Сўзи — адибнинг ўзи! Ўзи — адибнинг сўзи. Юлдузли онларда бу ўзликнинг басират кўзи очилади. Юракдаги кўзи чарақлайди. Лекин ўзи билан сўзи икки қутб эканлигини кўриб, ёқа ушлайсан. Азалий Қонун ўзгариб, сўз вақтинча алдаш ва вақтдан ютиш учун изғиб юрган фирибгар бўлдими? Ёлғон, ёлғон, фақат ёлғон сўзланаверади… Алдовлар ошкор бўладиган кун — Қиёматда бир-биримизнинг юзимизга қандай қарар эканмиз?! Кўзимиз кўзимизга тушганда чеҳрамиз ёриша оладими?!
Тоғай Мурод ростгўй эди. Хато бўлса-да, дилидагини тилига чиқарувчи эди. Меҳрини ҳам, нафратини ҳам тап тортмай билдиргувчи эди. Бу асарларининг ҳароратидан сезилади.
Адиб аввало сўзида туриши керак. Сўзга муносабати унинг шахсига ойна. Шоир Шукур Қурбоннинг бир хотираси ҳеч эсимдан чиқмайди: «Мен Тоғай билан шаҳарнинг бир чеккасидаги ижарахона эшиги олдида кечга яқин учрашмоқчи бўлдим. Аммо боролмадим. Вой, бу Афандини… Балки Шукур келиб қолар, деб ваъдалашган жойимизда тонггача мени кутибди».
Радиода ишлаб юрганимда Шукур акага таклиф қилдим: Тоғай Мурод билан бир суҳбат қилиб бермайсизми?
Шукур Қурбон олдимда адибнинг хонадонига сим қоқди. Туппа-тузук ҳол-аҳвол сўрашишди. Аммо радио учун суҳбатлашиш таклифини айтиши билан гўшакнинг у томонидан Шукур ака кутмаган бир довул эсиб, суҳбатдошнинг узун, қалин қошлари янада ўсиб кўз устига тушгандай бўлди. Бошини кўтарганда, юзи қизариб, кайфияти бутунлай ўзгариб кетганди. Гўшакдан эса тутақиб кетган бир овоз нафратини баралла айтаётгани эшитиларди. Биз ҳайрон бўлдик. Ҳатто Тоғай акадан бир оз хафа ҳам бўлдик.
Кейинчалик Маъсума опадан эшитсам, радионинг ўша пайтдаги бошлиғи «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романи қўлёзмасини олганча, «Мен ўқимагунимча эфирга берилмайди», дея уч-тўрт ой судраб, адибнинг гўзал ва ҳақгўй сўзини ерга урмоқчи бўлади… Асл адиб мард бўлади. Номарднинг амали, кучидан ҳайиқиб ўтирмайди. Ҳамиша рост сўзини айтади. Тоғай Мурод асарлари йиллаб ётса-да, рост гапидан қайтмади, амалдорларга қуллуқ қилмади, улардан қўрқмади. Бу фазилатсиз асл адиб ҳеч қачон ўзини намоён эта олмайди. Қўрқоқ адибнинг сўзи эса сариқ чақага арзимайди!
«Ойдинда юрган одамлар» қиссасининг қаҳрамони Қоплон: «Асл гаплар кўнгилда бўлади. Тилга чиқса ёлғон бўлади», дейди. Бу ниҳоятда қалби пок, меҳр-муҳаббати бетаъма кишининг самимий қараши. Бу — Тоғай аканинг ўз қараши. Шу билан одамни, миллатни қандай севиш кераклиги сирини очган. Одам муҳаббатсиз яшолмайди. Муҳаббатини изҳор этолмасдан ҳам яшолмайди. Тоғай Мурод асарлари ана шу муҳаббат бунёдидир. Шу муҳаббат изҳорининг хушбўй чаманзоридир. Қалбдан қалбга айтиш йўлини топган, шу боис рост ва ёниқ кўнгил покликлари кўнгилни мафтун этади. Кўнгилни асир қилади. Адибга бошқа ҳеч бир шону шуҳрат, мартаба ва мақтов керак эмаслигини ўзим гувоҳ бир воқеа мисолида ҳам айтишнинг ўрни келди.
1993 йилда Ёзувчилар уюшмасида «Ёшлик» журналида эндигина чиққан Тоғай Муроднинг «Отамдан қолган далалар» романи муносабати билан бир тадбир ўтказиладиган бўлди. Кеча кутилмаган тарзда бошланди. Уни очмоқчи деб ўйлаганимиз таниқли бир адибимиз минбардан туриб: «Тоғайникига ўхшаган асарни биз ҳам ёза оламиз, ёзганмиз ҳам…» деди-да, даврани бошқариш ўрнига йиғилишни ташлаб, жўнаб қолди. У гўё шу билан йиғилишни «байкот» қилган, ҳамма тарқаб кетади деб ўйлаган, балки бу асар гаплашишга арзимайди, менинг фикрим шу, демоқчи бўлганди…
Аммо ундан бошқа ҳеч ким кетмади, бир зумлик карахтликдан кейин давра қайта жонланди, минбарда айтилиши учун фикрлар кетидан фикрлар навбатга турди. Аммо бу самимий юрак сўзларини маҳаллийчилигини енга олмаган, худбин ва ўзига бино қўйган ёзувчимиз эшитмагани каби Тоғай Муроднинг ўзи ҳам эшитгани йўқ. У йиғилишга таклиф этилганига қарамай келмаганди.
Тоғай ака рост гапни айтиб, эътиқодини баралла изҳор қилиб, дўст орттирган каби душманларини ҳам шундан кўпайтирганга ўхшайди. Чин дўстлари, ўзбек китобхони балки унга холис далда берган бўлса бордир, аммо моддий ёрдам беришни хаёлига ҳам келтирмагани аниқ, аммо сўнгги нуқтагача қайси содиқ ва вафодор дўсти унинг олдида турган экан… билмадим. Аммо душманлари инсонни шунчалик сева олиши ва миллатни шу даражада яхши билишини кўролмай куйиб-пишдилар-эй…
Энди ўша кибрли адибимиз «биз ҳам ёзганмиз» деган «Отамдан қолган далалар» ҳақидаги луқмаси ҳақиқатдан ҳам адолатданми? Афсуски, ўзбек турмушини бор-бўйи билан кўрсатишга уринган, имконияти энг улуғ жанр — роман дегулик асарлар адабиётимизда жуда оз. Қодирийнинг икки романи — икки юз йил наридаги ҳаёт мисолида чинакам ўзбекона фожиадан баҳс этади. Аммо унинг бош қаҳрамони Отабек савдогар, Анвар — мирзо, ХХ асрда энг узоқ давр зулмга маҳкум ўзбек қишлоғи, ўзбек деҳқони тақдири эса…
Чўлпоннинг «Кеча ва кундуз» романи унинг маънавий давомчиси, акс томони — янги шароитда Отабекнинг Мирёқубга эврилиши таассуротини ҳам уйғотади… Қодирий билан мусобақалашиб, ҳам ўн йил кейинги ўрганиш ва ўзлаштиришларни қўшиб Чўлпон реализмда бир қадам олға босган, кучайган психология, конкретлашган хаёлот орқали ўзбек романига янгиликлар киритган, уни шафқатсиз ва рангин ҳаётга яқинлаштирган эди… Аммо унинг иккинчи қисми қани? Беихтиёр хаёлга романчилигимиз йўлида янги довон — шу ўртада битилган «Сароб» келади-ю, тасвири, руҳшунослиги билан мафтун этса- да, ғояси дилга ғашлик солиб, миллий дард билан яшаганини ҳис қилмаймиз. Ундаги миллат дарди сиёсат ўлиги тагида кўмиб ташланган, гўё ўзбеклик сароб, у Саидийнинг ўлими, янада тўғрироғи, уни қатл этишга ҳукм этади.
Бу чўнг юрак ҳасрат кейин Ойбек дилига из солди. «Қутлуғ қон», «Навоий»… Улар ўзига хос, яхши романлар. Аммо ундаги ҳаёт… исканжага олинган, хуружлар тазйиқида қисилган манфур сиёсат қиличи тепасида нимага индамаса, «марҳамат қилса», шу тасвирга кўчган, холос…
Фақат 1988 йили ёруғлик юзини кўрган Мурод Муҳаммад Дўстнинг «Лолазор» романида ХХ аср совет даври ўзбек ҳаёти нафаси уфуради. Бу асардагина эллик йил ўтиб, Чўлпондан кейин услуб ва сўзда ўзбек романида янгилик қилишга уриниш сезилади. Жиддий романларимизнинг «Лолазор» ҳажман энг кўламдори. Унда тирик, яшаган анча- мунча кишиларнинг ҳаёт каби бетакрор образи, қисмати, ўтмиши ва келажаги бор… Аммо бу асар ҳам миллатнинг катта қисми ҳақида эмас, балки ижтимоий ва маънавий ҳаётида қандайдир из солган, доғ қолдирган зиёлилар қатламини баҳоли қудрат тадқиқ этади…
Ва ниҳоят «Отамдан қолган далалар» романининг кўз очиши… Биз қулликка маҳкум этилган етмиш йил давомида ўзбекнинг манглайига ёзиб қўйилган битта ҳалол, эзилган ҳунари қолган эди — деҳқонлик. Биз ким бўлмайлик, қаерда туғилиб, қаерда яшамайлик, деҳқон, Ўзбекистон пахтазор эди. Деҳқонча ўйлардик, пахтанинг бўйича келарди фикрларимизнинг бўйи. Қулдоримиз ҳам пахта, ёлғон ифтихоримиз ҳам пахта…
Шаҳарда, дастгоҳ олдида ишласак ҳам, об-ҳаво яхши, йил ёғинли, серҳосил келсин, деб дуо қилар эдик. Аксариятимиз пахта дарди билан оғриб, шу дард билан қийратилаётган эдик. Аммо бу мавзуни ким романига биринчи марта тўлақонли асос қилиб олди? Тоғай Мурод. Ким ўша миллий руҳдаги, миллий дарди янгроқ ўзбекни, ХХ асрда қул бўлиб, қалбини йўқотган, ўзини бой берган ўзбек образини тиклаб бера олди? «Мен ўзбекка ҳайкал қўяман», деб бу ишга мардона бел боғлаган Тоғай Муроднинг Деҳқонқули тирик одам бўлди, ўзбекнинг дардидан нафас олди.
Албатта, «Отамдан қолган далалар», «Лолазор» романи каби полифоник эмас, турли услублардан, икки хил воқеа йўналиши ва шунга яраша тасвирлари мароми йўқ, ғарбона санъаткорликдан ҳам холи асар. Бироқ «Лолазор»да кўринмаган жуда кўп ўзбекона хусусиятлар бўртиб, таъсирлантириб кўзга ташланади.
Бир пайтлар Қодирий «Обид кетмон» повестини ёзиш ниятида от минганча деҳқонлар ҳаётини ўрганган эди. Аммо «Обид кетмон» шўро мафкурасининг буюртма асари бўлгани боис ҳам муваффақиятли чиқмади. Бироқ кўп адиблар стол қучоқлаб, асар ёзишни «дўндирган» замонда «Обид кетмон» тажрибаси — Қодирий ибрати Тоғай Муродга сабоқ бўлган, қолаверса, Обид кетмон номи Жамолиддин кетмон номини топишда Жамолиддин кетмон образини хаёлан тасаввур қилишга туртки бергандай туюлади.
Тоғай ака «Отамдан қолган далалар» романини ўтириб эмас, юриб ишлаб, Тошкентда эмас, Сурхонда ёзди. Туғма ижодкорликни, деҳқонча ижодкорликни яна тиклади.
Нега бизда бошқа ҳамма ишни йиғиштириб, ёзувчими ёзувчилигини қиладиган адиб йўқ даражада? Шу боис иқтидор бўлгани ҳолда ёзгани шунга яраша адиб кам, йўқ ҳисоби. Адиб Олёша ҳикматидагидек, ёзувчилик қисмат, ҳаёт-мамот даражасига етгандагина мўъжиза яратади…
…Ўзим ҳам ўн уч ёшдан пахтадаги ҳамма ишларни қилганман. Ҳатто самолёт дори сепадиган далада байроқ кўтариб турганман. Аммо булар инсон ҳаётига ҳалокатли эканлиги, одамни ўлдириш, энг армонли дардларга дучор қилиши мумкинлигини ўшанда қаердан билибман? Деҳқонқулнинг мактабдан пахтага чиқиши, дўсти Зиёднинг ўлими боғлиқ эпизодлар билан тўқнашганимдан кейин кўзларимдан тирқираб ёш чиқиб кетди. Мени ҳам ҳамқишлоқларим, қаттол тузум билиб-билмай ўлимга маҳкум этганини ҳис қилганимдаги даҳшатга тушганларим… Худо сақлабди, Худо! Худди шундай қанча- қанча Зиёдлар-чи? Пушти куйиб, ўзи ногирон, ҳеч қаерга исми сиғмаган бошқалар-чи?!
Оқин адиб Тоғай Мурод «Отамдан қолган далалар» романида қарийб чорак асрлик ўзбеклар ҳаётининг энг оғир чоғларини бор бўйи билан очади. Қаранг, боболаримиз ким эди? — Жамолиддин кетмон? Ақраб қўрбоши? Биз ким бўлдик? — Деҳқонқул! Бу бизнинг болалик ва катталик замонимиздаги оталик сийрати, ўзбекча майдалашиш, руҳан адо бўлиш манзаралари эмасми? Рости, ҳозиргача ўзбек деҳқони, деҳқонқуллик психологияси жиддий очилган «Отамдан қолган далалар» романидан ўтадиган бирор-бир жиддий асар ўқимадим…
Мен Тоғай Муроднинг «Отамдан қолган далалар» романини ўқисам, қишлоққа боргандай, ўзим терлаб ишлаган далаларимни кўргандай бўламан… Йиллар, замонлар ўтди, у одамлар кетди, кетмоқда, далалар қолгани каби «Отамдан қолган далалар» ҳам яшаяпти, яшайверади!
* * *
…Баҳор адоқлади. Кўклам оёғини чўзди. Қани кўксига гул-чечак таққан кунлар? Қани кўнгилга гўзал, алвон қадаҳ тутган лолалар? Пана-пастқамларда кечикиб очилган охирги лолақизғалдоқлар… Излаганда йўқ эди, энди одамлар тирикчиликларига уриб кетганда йўлга интизор қарайди. Жовдирабгина. Эрта-индин улар ҳам қовжирайди. Эрта-индин кўклам хаёли-да хотирадан кўтарилишга тушади. Нима қолади бизга… нима қолади биздан?..
«Задар, — дейди «Лўли» филмида бир бағри ёниқ киши давраларига кириб келган алп йигитга, — дилингда борини сўйла, Задар, сен кетсанг, сўзинг биз билан яшайди!»
Рост гап! Кўзда яшаш имкони бор. Ҳақиқатнинг абадияти сўзда. Меҳру муҳаббатнинг, вафо ва садоқатнинг умри узоқлиги сўзда. Шу боисми момо ва боболарнинг дили чўғида пишиб, бизга етган сўзларнинг ажабтовур довюраклиги, ғаройиб оқиллиги, тасвирга сиғмас сийрати, аломат сеҳри, синоати бор. Чинакам шоир уларга ёниқ умр ато этади. Ҳақиқий адиб асарида улар бор қудратини намоён этади. Кўнгил шоҳлиги тахтига ўтиради.
Сўз ғам-ғусса, шод-хуррамлигини рационал айтишга имкон беради. Сўз одамларни уйғотадиган якка-ягона қўнғироқдир… Сўзлар бедор бўлади.
…Дарвоқе, оқин адиб, бахши шоир Тоғай Муроднинг илк ҳикоясидан сўнгги романи охирги жумласигача тилимиз балоғати, сўзимиз нафосатини кузатиш, томоша қилиб, мароқланиш мумкин. Тоғай Мурод миллатнинг боқий қадриятлари — инсонлик ўрни, ажиб урф-одатлари ҳимояси учун қанча хизмат қилган бўлса, унинг тили софлиги, жилоси, оҳанги учун бундан кам бўлмаган қатъийлик билан курашди.
У сўзларни заргар каби тўплар экан, ҳар бир ҳудуднинг сўзлари ўша жой одамларининг қалб коди — қулфи дили эканлигини исботлади. Шу боис шева сўзлар, лаҳжавий иборалар чирой ё безак учунгина эмас, руҳиятнинг очқичи бўлиб ёзганларига кирди. Хуржундан тушиб қолган тиллалар — сўзларни хазинага қайтарди.
Унинг насридаги ихчамлик хаёли кенг шеърият лўндалигидир. У тасвирда жуда кўп сўз кетадиган ҳолатни халқона бир ибора билан бериб, тасвири тасаввурга йўл очувчи шоир бўла олди. Унинг сўзлари бахшиёна сўзлар, куйловчи сўзлар. Руҳияти кенг, маъноси бепоён сўзлар…
Тоғай Мурод тузган жумлалар, айтган фикрларининг катта қисми ҳикмат бўлиб таваллуд топади. Машғулотлари маърифатгўйлик. Улар Тоғай Мурод мақоллари.
Билмадим, балки тажриба сифатида ўзини оқлар, балки уриниш деб баҳоланар, у сўзлар яратди. Ва ХХ аср ўзбек адабиётида бунчалик бўртиб кўзга ташланмас лисоний ўзгаришлар, лисоний экспромтлар қилди. Аксарияти китобхонни завқлантиради, эътиборини тортади. Қуруқ тилда ёзишга ўрганганларнинг ғашини келтиради…
Адиб бошқа тиллар тажовузида қисилган, эзилган адабий тилимиз дарди билан нафас олди. Даҳрий, худосиз жамият сургун қилган, бадарға этган, қатл-қатағон қилмоқчи бўлган тақводор сўзларни, ботини ёруғ, умри узоқ сўзларнинг ҳимоячиси, дўсти, ҳабиби каби асарларига олиб кирди. Бундан туркий ҳиссиётимиз жўш уради, туркиёна эркчи руҳиятимиз ҳаволанади.
«Юлдузлар мангу ёнади» қиссасининг бошида бир атама келади: «тўй хўжаси». Буни бошқа ном билан ҳам атаса бўладими? Мумкиндай. Матн мазмунига ҳеч қанақа путур етмайди. Аммо бу атама асар руҳи учун зарур. Миллатнинг асл эътиқодини эслатиш учун керак. У эллик йилдан буён оқ калтак, қора калтак қилинган «хўжа» сўзини олиб кириб, одамнинг фитрий идеалига эътиборни қаратади. Тоғай Муроднинг ишлатган аксарият рангдор, сермаъно сўзлари ана шу бош маъно учун хизмат қилади. Инсоннинг ўзлигини эсга солади. Дунёга нега келганлигини билдириб қўяди. Бу жуда катта ҳиммат. Бошқа бир асл адиб, ҳақиқатгўй шоирга туртки бериши билан янаям муҳим.
Худди шундай унинг асарлари орқали қалбга ўрнашган «ит йиқилиш», «қони тортди»,«обтова», «чиғана», «ғужмоқи буғдой», «ҳанги», «чайла», «халачўп», «гардкам», «чориқ», «чўнқайма», «уччога», «аччиқ шапалоқ», «аёлбоз»,«эркакзот», «чалдеворхона», «моча», «жуҳуди атлас», «дилбузар», «узанги йўлдошлар» каби минглаб тилимизда бор, лекин жуда кам ишлатиладиган бўлиб қолган тарзи аломат сўзлар, иборалар, назаримда, қафасда кенгликни, шаҳарда қишлоқни, мустамлакада мустақиллик хаёлини беради.
Тоғай Мурод сўзларининг имкони кенг. Калтафаҳм қарашлар сиқувида тожигу арабий деб ёзувда қўймай, халқ тилида барҳаёт кўпгина шева сўзлар — аслида тилимизни қувватлантириб, захирадаги аскардай адабий тилда ишсиз қолган уста сўзларга, лаҳжавий ибораларга меҳрли, қадрдон муносабатда бўлади. Уларнинг юлдуздай ёруғ, чўғ каби тафтли эканлигини кўрсатади. Бир маъносида қолган, аслида кўп маъноли сўзларнинг навбатдаги икки, учинчи, аслида аслига яқин маъноларини ишга солади. «Дўржи», «эб-эй»,«шуйтиб-шуйтиб», «эмчакдош», «пошикаста», «бинойи», «мом», «мояк поянаги», «кади», «ҳамсоя-қўллар», «туз-намак», «галагов», «хушрўй», «мурдашўй», «хайла», «даст кўтармоқ», «лоппи», «говкалла», «домангир»,«ҳароммағиз», «тенгсариб», «бадрабхона», «чалпак», «сағир», «бузмакор»,«макиён», «айнам», «аззанча», «вахшимор» каби юзлаб сўзлар келадики, бири асрлар давомида аждодлар ўй-хаёлини кўтариб юрганлар, баъзиларини адиб озгина ишлов бериб, асл маънога хизмат қилдирган. Мисол учун, «Вахшивор»ни адиб «Вахшимор» деб тўғрилаб, маъноси асл аждаҳо илонлар макони эканлигини тиклайди…
Ҳолбуки, «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»га кирмаган неча минглаб сўзларимиз йўқолиб боряпти, истеъмолдан чиқиб, унутилиб кетяпти. Нега уларни асраб қолмаяпмиз? Нега бошқа миллатларда аллақачон шаклланган, ўтмишда ўзимизда ҳам бўлган луғатлар тузмаймиз? Ахир, энди ҳеч ким бунга монелик қилолмайди-ку. Тилимизнинг бор кучи, сўзлари йиғилиб, китобларга муҳрлаб қўйилса, бундан фақат ютамиз. Ахир ҳар бир сўзда, ҳар бир миллатнинг фақат унинг ўзига хос руҳий жараёнлари, ижтимоий-иқтисодий ҳаёти яшайди.
Тоғай Мурод асарларининг ўзи бир луғат. Уни тўплаб, шарҳлаб, чуқур изоҳлаб нашр қилинса, кўпгина унутилган сўзларимиз ёхуд воҳа ва водийларимиздагина ишлатилиб, маҳаллий бўлиб қолаёзган сўзларимиз адабий тилимиз хазинасини бойитиб, тилимизнинг кучига куч қўшади. Яна бир жиддий омил — адиб ясаган янги сўзлар тилимиз тароватига ёт, ҳуснига доғ, талаффузига беўхшов ажнабий сўзлар ўрнига тушиб, бу оғриқни муолажа қилиши турган гап. Мана, айримлари (Луғат тарзида келтирдик, кейингиси Тоғай Муродники).
Керосин — ер мойи;Шамол тўсувчи — елпана; Зажигалка — ёндиргич; Шампун — сочсовун; Папка — жуздон;Доска — битик тахта;Сеялка — уруғ сепгич;Лаб бўёқ — лолаб ва ҳоказо.
…Худди шундай, Тоғай Мурод сўзлаб туриб, сўзларни қайтара туриб, воқеа ҳаяжонини кучайтиради. Кўзларнинг маънодорлигини оширади. Сўзлар такрорлангани сари эзмалик қилмайди, балки қўшиқнинг нақорати, ғазалнинг шоҳ байти бир ички мусиқа мавжида маъно устига маъно, тасаввур қатига тасаввур индиради. Бироқ Тоғай Мурод ифодада кўпинча одатий ҳолларни синдиради, қонуний деб қаралган аслида маъносиз қотиб қолган сифатлашларни бузади. Шу боис бу ҳаракатлар бошқача жозиба касб этади, ғаройиб жаранглайди. Эҳтимол кимгадир эриш туюлиши ҳам мумкин.. Мутолаада ёд бўлиб қолган айрим ифодалардан: (ўйлади эмас) хаёлланди, қамчи (кўтарди эмас) ҳаволатди, (шўхлик қилмоқ эмас) шўхлашмоқ, (қайлиғиникига борди эмас) — қайлиқлаб борди каби бу гапларнинг кесими ўзгарганига гувоҳ бўламиз. Фазилатли томони ҳаракат — образли тасаввурга, ташбеҳга айланган, сўз лўндалашган. Янги шаклда янги маъно шундай — Тоғай Мурод насрида туғилади.
Ҳатто Тоғай Мурод матнда кўпинча –га қўшимчасини тушириб қолдиради. Бу бошда ўринсиздай туюлади. Кишини дудуқлантиради. Нега бундай йўл тутди экан? Асл қандайдир қонунни адиб тикламоқчи бўлган? Мен бунинг нималигига ақлим етмади. Фақат шахс ўй-фикри, қаҳрамонлар хатти-ҳаракатини тил билан эмас, дил билан, қалб билан ўқишга одатландим… Китоб ўқиётиб қочган, ўзи билан ўзи гоҳи андармон бўлиб қоладиган хаёлим ҳушёрлашди. Бунақа матн тузиш эса ўзбек насрида учрамаган адабий ҳодиса.
Бир замондоши Абдулла Қодирийни шоирликни ҳавас қилиб, шоир бўлмай қолган, деган экан. Бу Қодирий насридаги шеърият мавжи ҳақидаги фикр ҳам. Қодирий эса шоир эди.
Чунки Қодирий, Айтматов каби жуда катта қалбли адиблар асарларида сочилган минглаб туйғулар, юксак романтик хаёллар катта шоирларда ҳам сийрак учрайди. Шоирлик сўзни сўзга уриштириб, қофия қилиш эмас. Шоирлик — чинакам маънодаги ҳислар ва туйғуларни уйғотиш, инсоннинг жўшқин, ғамгин хаёлига эрк беришдир. У ижодкор қалбининг миқёси билан белгиланади.
Ҳар қандай шоирда адиблик истеъдоди бўлади. Лекин жуда камдан-кам адибда шоирлик иқтидори юзага чиқади. Тоғай Мурод ҳам худди шундай ижодкорлар сирасидан. Унинг ижоди том маънода шоирона. Мардона шеърият руҳи билан суғорилган.
Айниқса, унинг қиссаларида шеърларда-да кам учрайдиган сийрак фавқулодда ташбеҳлар гурас-гурас учрайди.
«Баҳор подасидан сут ҳиди келди…» Наср сифатида бу гапни шунчаки ўқийсиз. Аммо бу назм ўрнида киши қалбини сарҳуш қилади. Тасаввурни ишга солади. Ҳис-ақл биргаликда сўзлар ортидаги манзаралардан кўп ва хўп тасвирларни кўриб, руҳланади.
Ўзимнинг тасаввуримдан бир улуш:
Баҳор подаси — булутлар. Аммо баҳорда икки хил булутлар рўй кўрсатади. Бирдан осмонда кўриниб, ана-мана дегунча осмонни қоплаб олиб, сел қўйиб беради. Улар яйловга эндигина етиб, ўт-ўланга ёпириладиган қўй-қўзининг ўзгинаси. Баҳор подаси, ҳолбуки, сут ҳидини оқ булутлар эсга солади. Демак, биргина шеърий жумла — ташбеҳ Тоғай Мурод насри майдонини кенгайтириб ташлайди. Китобхон хаёлот уфқини очади. Икки, уч хил манзараларни бир йўла томоша қилишга имкон беради. Замин ва осмонга кўприк солади. Табиат ва жамият, инсон ва борлиқни сўз билан, шеър билан узвийлигини кашф этади. Кашф этиб тўлқинлантиради.
Адиб насридаги бундай сатрларни мен шеърдай ўқийман. Улардан шеърдек руҳланаман.
Уккағар қирлар ҳамон юксак-юксак… Қишдан чопар келди.
Бу каби ташбеҳ, тасвир, баланд тўхтамлар энг қалтис муносабат нуқталарида, шунчаки ҳеч ҳам айтиб бўлмас ҳаёт шафқатсизликларини ҳам нафис, ҳам гўзал, ҳам орифона, ҳам дангал айтади-қўяди. Жуда дағал, фавқулодда фожиа, кутилмаган эврилишлар ҳам ҳеч кимда шубҳа уйғотмайдиган халқона тарзда кифти келтирилиб айтилар экан, бу чидовсиз воқелик дилбар йўсинда ҳам ақлга, ҳам ҳисга босимни бўлиб ташлайди. Дард шавқ ботинида туради. Мусибатнинг гўзал, бетакрор ифодаси эзилганга руҳ, тик боқиш имконини беради. Негадир Тоғай Мурод қаҳрамонлари оғир, фавқулодда лаҳзада
«элкасидан нафас олади». Зиёдулла чавандоз отдан, Бўри полвон одамдан ҳеч қачон йиқилмайди — балки «юлдуз санайди». Чунки жўнгина «йиқилди» сўзида «юлдуз санаш» ҳолатининг реализми ва романтикаси қаердан бўлсин…
Тоғай ака табиатнинг ниҳоятда нозик кузатувчисидир. Аммо табиат шаклларини беҳудадан-беҳуда шунчаки ёзиб ўтирмайди. Қоғозни, қаламни асрайди, китобхон вақтини ундан ҳам. Лекин баъзида бир жараён шакли билан икки жараённи тасаввур қилдиртиради. «Ари уяси кунгабоқардай бўлди». Худди шу хабардан кейинги аксарият ўқувчи бу икки дунёдаги шаклан ўхшашликни сезиб қолади ва хотирасида нақшланади.
Ана шундай бир дунё ҳолатининг иккинчисига кўчиши, катталашиши моддий оламнинг ҳислашиши, ҳиссиётларни моддийлаштирилиши Тоғай Мурод сўзи, олами, тасвирини юза, ўрта чуқур қатламларини ҳосил қилади. Ҳам прозаик, ҳам поетик асар сифатида мутолаа қилишга имкон яратади.
Эл чеҳраси чечак бўлди, эл кўнгли кўклам бўлди. Отамиз баҳор оралади.
Отамиз қирларга сиғмай қолди.
Ҳикмат айтиш шоиру адибларнинг ҳаммасига ҳам насиб этмайди. Кўп адиблар воқеа андармони, кўп шоирнинг чираниши кайфият ҳаяжонидан ортмайди. Маърифат, ибрат сифатида улардан ўрганиш, юракка нақшлаб қўйиш қийин. Тоғай Мурод насрида ақллилик қилишни хаёлига келтирмаган кишиларнинг оддий гапи гоҳида ҳикматдай қуйма. Инсонга ҳақ йўлни кўрсатади, аччиқ, шафқатсиз ҳақиқатларни айтишдан қочмайди. Ана шу фазли билан янада қудратли, таъсирчан, дилбар, қадрдон бўлади.
«Эркакмисан — оёғида тик турган эркак билан олиш!» Қанчалик адолатли ҳакамнинг гапи.
«Ўз аслига тортмаган, ўз аслини унутган одам одам эмас!»
Хўш, қандай қилиб одам бўлиш мумкин? «Одам бўламан десангиз, эл гапига парво қилманг, аммо бепарво-да бўлманг».
Демак, адабиёт ҳеч нарса ўргатмайди, деганлар адашади. Балки тасвир танлови, қаҳрамонларнинг рост ўй-хаёлига кўра яхшиликдан дарс бериши мумкин. Шунчаки бетараф асар бўлиши мумкин эмас. Тафаккурда бетарафлик йўқ. Ё маърифат, ё жаҳолат. Боши бутун донишманд адибгина асл қарашларни ақллиликни даъво қилмай маълум қилади. Ўқувчисини тарбиялайди. Китобхонини ўқитади. Шунинг учун ҳам Тоғай Мурод қаҳрамонлари донишманд миллатдошлар каби фикрчан кишилар, улар хаёлпараст эмас, фикри бутун одамлар. Оламга, теваракка тўғри, одил, маърифатли фикр сочадилар. Бу одамларнинг оддий қизиқиши замирида инсон усталиги, унинг меҳнати мўъжизаси ётибди. Мана, Зиёдулла калнинг фикрига қаранг: «Биродарлар, ёмон гап ракетадан тез юради, яхши гап тошбақадан секин юради». Шу теран қараши билан у дунёнинг манаман деган олимлари — ракета ихтирочиларидан ҳам муҳимроқ фикр, ҳақиқатни кашф қилади. Инсон ичкарисидаги тезлик ўлчови, яъни жаҳолат ва маърифатнинг тезлигини адашмай ўлчайди.
Руҳшунослик инсон қалбини ниҳоятда нозик англашдир. Тоғай Мурод ҳикматларида ана шу теран руҳшунослик, покиза бир ички кўз бор.
«Чин гаплар кўнгилда бўлади». Тоза кўнгил ҳақида бундан ошириб яна нима дейиш мумкин? Аллоҳнинг каломи ҳақ! Аллоҳ ҳеч нарсангизга қарамайди. Фақатгина қалбингизга қарайди. Бу бир-биримизга муносабатда мезон бўлиши керак!
«Бўйдоқнинг ақли икки кўзида бўлади».
«Одам умидини йўқотиб тамом бўлади».
Тоғай Мурод ўгитлари, ҳикматлари икки дунё оралаб, бу ёлғончи дунё ҳудудларидан-да чиқиб кетган.
«Асл инсоннинг баҳосини ўлим беради». «Бу дунёга келдингми? Энди яша. Тишни тишга қўйиб яша. Муштни тугиб-тугиб яша! Чидаб-чидаб яша! Яшашни чидаганга чиқарган. Бу дунёда ўлиб бўлмайди»!»
Армонсиз адиб, армонли инсон Тоғай Муродни Аллоҳ раҳматига олган бўлсин! Бу миллат, бу тил бор экан, қиёмат қадар дийдорлашув, руҳият суҳбати, юрак гурунги давом этаверади. Дунёларда ўлим йўқ. Бир оламдан иккинчисига кўчиш бор, холос. Сафарингиз бехатар бўлсин, Тоғай ака! Омин!
Вафо Файзуллоҳ


Қалбларни ларзага солган хиргойи
Тоғай Муродни шахсан таниш, ҳамсуҳбат бўлиш насиб этмаган, лекин уни ёзувчи сифатида таниганимга анча бўлди. «Ойдинда юрган одамлар» қиссасини ўқиганимда исмсиз бир таассурот ичида қолганимни эслайман: мазза қилиб ўқиганим рост-у, бировга айтиб бергудек воқеаси йўқдек эди-да!.. Қаҳрамонлари ҳам бинойидек-у, иншо ёзганингда «Фалончига ўхшагим келади» дейдиган эмас-да!..
Бу янглиғ таассуротнинг сабабини кейинроқ англадим: адабиётимиз янгиланаётган пайт экан, Тоғай Мурод шу янгиланишни бошлаганлардан бири, бизнинг адабиёт ҳақидаги тасаввурларимизни янгилаган авлоднинг илғорида борган вакилларидан экан…
I
«Отамдан қолган далалар» нафақат долзарб мавзуси, балки бадиий жиҳатлари билан-да адабиётимизда жиддий воқеа бўлди. Асарнинг ўзига хос қурилиши, бетакрор ифода йўсини, тилдаги жозиб оҳанг, самимият – буларнинг бари унинг муваффақиятини таъминлаган асосий омиллардир. Бир суҳбатда асар хусусида сўз бориб, «Отамдан қолган далалар» жанр эътибори билан романми?» деган саволни ўртага қўйган эдим. Ҳа, жанрнинг рисоладаги талабларидан келиб чиқилса, бу саволни қўйиш асослидек. Зеро, роман марказида инсон тақдири турган ҳолда у тугал мақсад эмас, романий қаҳрамон дунёни бадиий идрок этиш, дунё ҳақидаги, унинг жорий ҳолати ҳақидаги яхлит бадиий контсепцияни шакллантириш ва ифодалаш воситаси, холос. Шунга кўра, одатда, романий қаҳрамон – ўз муҳитига сиғмаётган, муҳит билан зиддиятга киришган, изланаётган шахс сифатида намоён бўлади.
Деҳқонқулда эса бу хусусиятлар кўрилмайди, у – кечаги кунини муҳит измида сассизгина яшаб ўтган, энди кечмишини мушоҳада қилаётган одам. Деҳқонқулнинг тўлақонли романий қаҳрамон сифатида бўй кўрсатишига ривоянинг биринчи шахс тилидан берилгани монелик қилган, айни чоғда, худди шу нарса асарда лирик ибтидони кучайтиргани ҳам яққол кўринади: асарнинг кўп ўринларида воқеани тасвирлаш эмас, уларга муносабат билдириш мақсади етакчилик қилади. Буларнинг натижаси ўлароқ, асарда лирик ибтидо салмоқли, бадиий жиҳатдан белгиловчи ўрин тутадики, «Отамдан қолган далалар» насрда битилган романик характердаги «поема»дек, «достон»дек таассурот қолдиради. Асардаги ифода йўсини ҳамда воқеликни бадиий идрок этиш усулининг халқ достонларига эшлиги унинг муваффақиятини таъминлаган қўшимча омил эмасмикин?!
* * *
…романнинг мақсади дунё ҳақидаги, унинг жорий ҳолати ҳақидаги яхлит бадиий контсепцияни шакллантириш ва ифодалаш, романий қаҳрамон шунинг воситаси дедик. Шунга таяниб, «Отамдан қолган далалар» жанрнинг рисолавий талабларига жавоб беришига шубҳа ҳам билдирдик. Бошқа томони, ахир, унда воқеликни қалбидан ўтказиб, унинг таъсирида туғилган кечинмаларини, муносабатини ифодалаётган лирик қаҳрамон — Тоғай Муроднинг ўзи бор-ку?!. Дунё билан зиддиятдаги, насиб этган тақдиридан имкони кенгроқ бўлганидан муҳитга сиғмаётган, аниқроғи, элининг бир асрдан зиёд муҳит — мустамлака тузумига сиғмай келганини ўзида намоён этиб турган Тоғай Муроднинг ўзи рисоладаги романий қаҳрамон эмасми?!.
* * *
«Отамдан қолган далалар»ни реалистик асар деганимиз ҳолда, унда реалистик шартлилик даражасининг юқорилиги ва бу нарса қатъий реализм талабларидан жиддий чекинишларга олиб келганлигини эътироф этишга тўғри келади. Бу нималарда кўринади? Аввало, вақтнинг шартлилиги: 20-йилларда эс таниган болакай 60-йилларда ҳам болалигича қолади. Бугина эмас, умуман асарда тасвирланган (ёки эслатилган, ишора қилинган) воқеалар, тафсилотлар реал хронологияга доим ҳам мувофиқ келавермайди. Ундаги қатор образлар (масалан, идеология, киночилар, мустамлакачилар…) реалистик образлар сифатида эмас, кўпроқ шартли, рамзий «маска» сифатида бўй кўрсатади. Шунга ўхшаш, асарда ҳақиқий фамилиялари остида ҳаракатланувчи шўро ҳукуматининг таниқли арбоблари (Полторатский, Колесов, Успенский…), мураккаб тақдир эгаси полковник Чанишевларнинг битта ҳаётий ҳолат – Ақраб қўрбошининг қўлга олиниши доирасида тасвирлангани ҳам шартлиликдан ўзга эмас. Булардан кўринадики, асарда мустабид тузумнинг том маънодаги реалистик образи эмас, унинг шартли образи яратилади: ўқувчининг кўз олдида инсонийликдан буткул маҳрум ёвузлик тимсоли гавдалантирилади. Асарнинг умумий руҳини, «хийла кескин – тендентсиоз» руҳини белгилаган бу каби усулнинг (ёвузлик лагерининг ўта шартлилигию эзгулик лагерининг ҳаётий тасвирланиши) илдизи ҳам аслида халқ оғзаки ижодидан озиқланади…
* * *
…меъёрдан ортган тендентсиозлик – қусур, унинг реализмга хос эмаслиги исбот талаб қилмайдиган айни ҳақиқат. Аммо «Отамдан қолган далалар» – даврнинг бадиий ҳужжати, унда жамиятнинг мустамлакачилик барҳам топиб, истиқлол неъматига ноил бўлган пайтдаги руҳияти акслангани ҳам бундан асло кам бўлмаган ҳақиқат. Зеро, унда ҳаммамизнинг – «деҳқон» («деҳқон» – ер эгаси демак эмасми?!) бўла туриб «қул»ликда умргузаронлик қилган сизу бизнинг кайфиятимиз, парчаланган занжирлар устида турганча кечмишимизга соғлом назар солган, мустабид тузумни яниб турган ҳолатимиз аксланган. Донишмандлардан бири «Инсоният ўз ўтмиши билан кулиб хайрлашади» деган экан. Асар ёзилган пайтда на Тоғай Мурод, на сизу биз ўтмиш билан кулиб, кулиш қайда, хотиржам хайрлашишга ҳам қодир эмасмиз, негаки, истибдод занжирлари қолдирган яралардан ҳали қон сизиб турганди. Шу маънода, «Отамдан қолган далалар» – узоқ йиллар йиғилган дарднинг мисоли вулқондай отилиши, мустамлака билан хайрлашаётган халқнинг йиғи – йўқлови. Йўқ, мустамлакага куйиб эмас, топталган қадри, ғурурини ўйлаб чеккан ноласи; юракни эзадиган, руҳни туширадиган эмас, аксинча, киши руҳини юксалтирадиган, қаддини тиклайдиган нола…
* * *
«Отамдан қолган далалар»нинг, умуман, Тоғай Мурод насрининг тили ўзига хос, услуби ўзига хос. Сираси, кўникиб олмагунча ғалат кўринса ҳам, эҳтимол. Эҳтимоли нимаси, асли ҳам шундай-да!.. «Отамдан қолган далалар»ни ўқиганда раҳматли бобомнинг Сўфи Оллоёрни ўқиши, ўқиши эмас, хиргойи қилишини эслайман, беихтиёр хиргойи қилишга ўтаман… Сиз ҳам уриниб кўринг-а, тилнинг нечоғли жозиб эканини ҳис қиласиз… Ҳа, дарвоқе, тилингиз хиргойи қилганида, қалбингиз сомеъ бўлсин: чанқовуз, най нолалари ортидан элас-элас жанг ноғоралари – довул сасини илғайсиз, борган сари бу сас кучайиб боради…
* * *
…ҳозирча «Отамдан қолган далалар» танқидчиликда кўпроқ ғоявий-мазмуний жиҳатларидан келиб чиқиб баҳоланди, унинг поетик хусусиятлари, бадиий ўзига хослигини атрофлича ўрганиш, асарнинг жозибасини таъмин этган омилларни очиб бериш бугун ва эртанинг вазифаси бўлиб турибди. Шунга қарамай, бир гапни дадил айтиш мумкин: «Отамдан қолган далалар»нинг жанрини роман деймизми ё бошқами, унда воқелик реалистик тасвирланган деймизми ё нореалистик, ёзувчи муносабатини тендентсиоз деймизми ва ё обЪектив – булардан қатъи назар, у юртимиз тарихининг муайян босқичида вужудга келган бадиий феномен, яхши ва бетакрор асарлигича қолаверади.
II
…адабиётимизни янгилаган авлод деб айтдик. Бу янгиланиш, аввало, инсонга муносабатда юз кўрсатди. Энди инсонни «буюк ғоя»га алоқаси ё унга қилган хизматидан келиб чиқиб баҳолаш эмас, уни бир инсон сифатида англаш, дарду қувончи, орзую армонларини кўрсатишга интилиш кучайди. Қарасак, атрофимизда елиб-ёниб ё ғивирсиб-тутаб юрган одамки бор, бари ИНСОН экан – ҳар қайсиси олам ичра бир олам экан. Тоғай Мурод шу оддий ҳақиқатни кўпчилигимиздан аввалроқ англаган, кал чавандоз ёки бефарзанд қарияларнинг ўй-ташвишлари, дард-армонлари, туйғу-кечинмалари анча-мунчадан қолишмайди, «кичик одам»ларда-да катта қалб бўлади, деган ақида билан ижод майдонига кирган экан…
* * *
Ботир фирқани кўпчилик «қизил» деб сўкади, унинг фахри бўлган орденларини улоқтиришни, эътиқод қилиб, яшаб ўтган умрининг мазмуни сифатида ҳар вақт ёнида ифтихор билан олиб юрган партбилетини ёқишни талаб қилишади…
«Бу дунёда ўлиб бўлмайди» романи худди шундай – минглаб «ботир фирқалар» оёқ қўйган замин бирдан йўқолиб, ўтмиш ва келажак орасида муаллақ туриб қолган бир даврда ёзилган…
Тоғай Муроднинг ҳеч бир асарида «қизиллик» кўрилмаган? У ҳеч вақт «қизил» бўлган эмас. Шундай экан, у ҳам кўп қатори Ботир фирқани ерпарчин қилса, бундан ўз вақтида мўмайгина «сиёсий дивиденд» ола қолса бўлмасмиди? Бўлмас эканки, Ботир фирқада бир инсон фожиасини кўришга интилган-да… чинакам санъаткор учун ғоя эмас, инсон бирламчи деган эътиқод билан қалам тебратган-да, ахир…
* * *
…«Олдин баҳор – охир хазон бўлди», нима бўлганда ҳам, Ботир фирқа умрини яшаб ўтди: Ботир қўшчи эди – «Ботир фирқа» бўлди, сўнгра «ўртоқ Эсонов» бўлиб давр сурди: кимгадир яхшилик қилди, кимгадир ёмонлик; нимадир қурди, ниманидир бузди… – барини элга хизмат қиляпман, эл учун қиляпман, эл саодати учун қиляпман деган ишончда қилди. Кун келиб, хизматлари бир пул бўлди: ёв қочган, кўпайган ботирлар уни «қизил» дедилар, миллатнинг душмани, дедилар…
Ахир, «Сиз кимнинг зурриётини бозорга олиб чиққанингизни биляпсизми?» дея эшонзодалар фожиасига куйган ҳам, «Шугина бир… гўдакни боқиб бўлмай қолдими?» дея эл аҳволидан юраги сел бўлган ҳам, «Азиз зотларни беваси, жуда табаррук зотларни зурриёти», дея уларни НКВДчилардан тилаб олган ҳам Ботир фирқа эмасми?! Қаранг-а, Саидхўжа эшон ҳонақоси бузилганида, «Эл-юрт нафас ютди. Эл-юрт сув сепмишдек жим-жит бўлди. Эл-юрт аза тутди», холос… Ботир фирқа бир тадбир қилмоқчи бўлганида, «фаол зоти бор – ўзини олиб қочди» – бежиз эмас. Ботир фирқа «яккаш ўзи ўйлади. Бир эскича, бир янгича ўйлади. Эскича билан янгичани қўшиб ўйлади» ва «юрак ютиб… бир ишга қўл урди»: ҳонақонинг «мумтоз усталар» ясаган дарвоза-деразаларини ўтинхонага яширди…
«Ўзингиз қандай бўлсангиз, сизга шундоқ амирлар қўйилур», дейилади муқаддас битикларда. Яшириб нима қилдик, ёв қочгач, ҳаммамиз-да ботирландик ва… борки кулфатлар учун айбни кечаги куннинг юрт оғаларига юкладик-қўйдик… Ўзни айбдор ҳис қилиш оғир, ўзгани айблаш осон – кўнгилни хотиржам этдик гўё. Тоғай Муроднинг безовта қалби бунга кўнмади, кўнолмади…
* * *
Бежиз эмас, дедик… бежиз демадик…
Ботир фирқа очликдан нобуд бўлган ҳамқишлоқлари ҳақига дуо қилишга чоғланди ва шу он ёнида НКВДчилар борлигини эслаб, сезиб қолишмадими, дея ҳадикда қолди… Ботир фирқа очарчиликка қарши ғаройиб кураш усулини кўриб, «Ўз эл-юртингиз эмасми, одамга пича ботар экан. Унча-мунча малол келар экан», дея ожизгина эътироз қилди, дилидагининг озроғини тилига чиқарди. Бироқ НКВДчилар бу «Совет ҳукуматининг буйруғи! Совет ҳукуматининг хоҳиш-иродаси! Ёки совет ҳукуматидан норозимисиз?» дея уни дарҳол ўзига келтиришди: «Ана шунда, Ботир фирқа бир сесканиб олди»…
Сескангани гуноҳми? Дарҳол ўзини ўнглаб, қаддини тик тутганича «Яшасин, Шўро ҳукумати!» — дея тантанавор ҳайқиргани айбми?.. Айблашга ҳақлимизми?.. Дадил бир нарса дейиш қийин: бу ўринда ҳар кимнинг ҳукми ўзича тўғри, балки?!.
Тоғай Мурод қаҳрамонига эврилиб кўрди, Тоғай Мурод қаҳрамонига ёғилган таъна-маломатларни ўз танасида синаб кўрди… Тоғай Мурод тахминан шундай ўйлади, шу боисгина бизнинг ўй-мушоҳадаларимизни ҳам шу ўзанга солди, сола билди…
* * *
Қабристонларни зиёрат қилиб туриш буюрилган бизга. Бежиз эмас. Қабристон – ўтмиш билан келажакни туташтирган жой: ҳаммамизнинг аждодларимиз шунда, ҳаммамизнинг борар жойимиз – шу. Қабристон дунёнинг фонийлигини, инсон умри жуда қисқалигини, киши ўз амаллари учун ҳам ўтмиш, ҳам келажак олдида бирдек масъуллигини эслатиб туради…
Ботир фирқа руҳиятидаги бурилиш, янгиланишда қабристон зиёратлари ҳал қилувчи туртки бўлди… Жанозасиз кўмилган «райком Тўрақулов» қабри бошидаги беўхшов тиловати, «ҳунг-ҳунг йиғлаб қўя бергани… ўкириб-ўкириб йиғлаб қўя бергани» – Ботир фирқанинг тазарруси, қўлидан келганча амаллаган тавбаси.
Тиловат асноси «ўртоқ Ягода қиличларидан айланиб ўтган, Ежов ўқларига чап берган, Берия қамоқларидан эсон-омон ўтган» Ботир фирқа «уруш-уруш» ўйнаган болаларни КГБ фаҳмлаб даҳшатга тушди… Бежиз эмас: «Илон чаққан киши ола арқондан қўрқади»… Зарб излари калтакланган танадан кетар-у, калтакланган руҳдан асло кетмайди. Ботир фирқа муттасил қўрқувда яшади, шу қўрқув уни дилидаги норозиликни ўлдириб яшашга кўниктирди. Собиқ райком Тўрақуловни партиявий дафн этиш ҳақида партиявий топшириқ олганида, кўнгли бунга осонгина кўнган эмас: туни билан ухлаёлмай чиқади, лекин… эртаси марҳумни жанозасиз кўмдиради…
Инсонда танлов имконияти ҳамиша бор… Айтайлик, Ботир фирқада муттасил қўрқув остида яшаш ёки тик туриб ўлиш имконлари мавжуд эди. Фирқа биринчи имконни танлади. Тоғай Мурод танлаш унинг ҳаққи деб билади, қораламайди – тасвирлаб кўрсатади: ўқувчиси қаршисида танлов имкониятини яратиб, эътиқодига содиқлигича шаҳидлик йўлини тутганлар кўпайса дея умидланади…
…маъни деганлари жуда серқирра нарса: қай тарафдан қарама, унинг қатор қирралари нигоҳингдан пинҳон; қай томондан қарасанг, шунга мос қирралари кўз олдингда намоён: ҳамма қирраларни бирдан ва бирдек кўра олиш одам боласининг чекига тушмабди. Роман финалини ўзимча англадим, ўзимча мағзини чаққан бўлдим…
Ботир фирқа эккан чинорлар қўпориб ташланди, Ботир фирқа яратган боғ ўрнидан Буюк ипак йўли ўтар бўлди… Умр беиз кетди — умр беиз кетмади… Эл ўша чинорлар соясидан баҳра олган, боғ меваларидан элнинг оғзи чучиган… Э-воҳ, соя ўткинчи, тот ўткинчи… — умр беиз кетдими? Алҳазар… бунақада нафақат Ботир фирқа, умуман, инсон умри маънисиз, бенаф бўлиб чиқмайдими?! Йўқ, Ботир фирқа бунга кўнмайди… аниқроғи, Тоғай Муроднинг безовта қалби бунга кўнмайди, кўнолмайди — у жавоб излайди, ўртаниб жавоб излайди, юраги ёниб, жизғанак бўлиб жавоб излайди… Излаган — топади: Ботир фирқа ҳам жавоб топди, тўғрироғи, унинг воситасида Тоғай Мурод жавоб топди.
Руҳий изтироблари адоғида ўзи излаган маънига яқинлашган Ботир фирқанинг ҳолатини кўринг:
«жони ачиди… тани куйди» — «тан-жони… шодланди»,
«ичи куйди» — «ичи кулди»,
«кўзларида қайғу бўлди» — «кўзларида байрам бўлди».
Ботир фирқа ўзи учун «Биз эккан чинорлар… Буюк ипак йўли бўлди» деган ҳақиқатни кашф этди, «Биз энди Буюк ипак йўлида юрамиз», дея фахр этди. Аввалги биз бошқа, кейингиси бошқа. Аввал у ўзини тамом ортиқча сезган, ўзини элдан ажратган эди — энди қўшиляпти, уни «қизил» дея чиқитга чиқармоқ бўлишганди — чиқаролмадилар: «Одамнинг чиқити бўлмайди»; уни сонга қўшдилар — у қайта тирилди…
Ҳа, ҳар қандай амал… эзгу ният билан қилинган амал-да ўткинчи, унинг маҳсули-да ўткинчи, фақат ЭЗГУ НИЯТнинг ўзигина собит, шунинг ўзигина боқий. Эзгу ният — авлодлар орасидаги кўринмас занжир, эзгу ният ўтмиш билан бугун ва эртани бирлаштиради — ҳаммамизни, ҳеч бир «чиқит»сиз битта томирга мансуб этади. Эзгу ният элни халқ, халқни миллат қилади, эзгу ният атрофида бирлашсагина Буюк ипак йўлида миллатнинг йўли унади… Тоғай Мурод англаган маъни — шу, тўғрироғи, унинг каминага аён бўлган қирраси — шу.
III
Тоғай Мурод эзгу ниятларни дилига тутиб ижод қилди…
Тоғай Мурод эзгулик мавқеида мустақим бўлишга интилди…
Тоғай Мурод эзгулик уруғларини қалбларимизга сочиб кетди…
Ўзида полвонларга хос тантилик, шоирларга хос инжалик, дарвешларга хос ғаройиблик, эл-юртига нисбатан беғараз муҳаббатни жам этган Ўзбекнинг катта адиби таваллуди 60 йиллиги барчамизга муборак бўлсин!
Дилмурод Қуронов
Tafsilot.uz маълумоти:
Тоғай Мурод (Менгноров) 1948 йили Сурхондарё вилоятининг Денов тумани, Хўжасоат қишлогида туғилган.
1966—1972-йилларда Тошкент давлат дорилфунунининг журналистика факултетига ўқишга кирган.
1972—1973-йилларда республика радиоси «Ватандошлар» таҳририятида бўлим муҳаррири бўлиб ишлаган, 1973—1974-йилларда ҳарбий хизматни ўтаган. 1976—1978-йилларда эса «Ўзбекистон физкултурачиси» рўзномасида таржимон, 1982—1984- йилларда «Фан ва турмуш» ойномасида бўлим муҳаррири бўлиб ишлади. 1985—1987 йилларда Москвадаги Жаҳон адабиёти олийгоҳида таҳсил олиб қайтди.
Асарлари: «Юлдузлар мангу ёнади» (1976 йил), «От кишнаган оқшом» (1979 йил), «Ойдинда юрган одамлар» (1980 йил), «Момо ер қўшиғи» (1985 йил) қиссалари, «Отамдан қолган далалар» (1993, ушбу асар асосида бадиий филм яратилган, 2001), «Бу дунёда ўлиб бўлмайди» (2001) романлари.
Таржималари: Жек Лондоннинг «Бойнинг қизи» драмаси ва ҳикоялари, Э. Сетон-Томпсоннинг «Ёввойи йўрға» қиссаси.
Абдулла Қодирий номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1994).
Тоғай Мурод 2003 йилда вафот этган.

Сайтимизнинг бошқа мақолалари билан ҳам танишиб чиқишни тавсия этамиз. Бизни «Facebook», «Twitter», «Instagram», «Odnoklassniki»даги саҳифаларимиз, шунингдек, «Telegram»даги расмий каналимиз орқали кузатиб боринг!
http://tafsilot.uz/