Нўъмон Раҳимжонов
Рауф Парфи ҳаёти ва ижоди ҳақида олим тадқиқоти
1
ХХ аср ўзбек адабиётининг ёрқин намоёндаларидан Рауф Парфи Ўзтурк – Сир шоири, унвони соҳир шеърият соҳибидир. Бизнинг билимларимиз бу шеъриятнинг зоҳирий қисминигина ёритиши мумкин, чунки уни тизимларга айириб, аниқ қолипларга жойлаб бўлмайди. Бу – жўн ўқувчи учун содда; билимдон ўқувчи учун – қудратли аҳмол бўла билади.
Рауф Парфи Ўзтурк асли насаби фарғоналик (Водилдан) бўлиб, 1943 йилнинг 27 сентябрида Тошкент вилояти, Янгийўл тумани Шўралисой қишлоғида Парфи Муҳаммад Амин (1893-1955) ва Сакина Исабек (1913-1995) оиласида дунёга келди.
Бошланғич ва ўрта таҳлимни «Шарқ юлдузи» (1-7 синфлар), Шўралисой (53-мактаб, 8-9-синфлар), Янгийўл шаҳридаги Алишер Навоий (10-11 синфлар, кечки) мактабларида олди. У меҳнат фаолиятини матбуот қўмитасининг 2-сон босмахонасида, туман «Янгийўл» газетасида бошлади.
1960-1965 йилларда Тошкент Давлат Дорилфунунининг (ҳозирги ЎзМУ) журналистика факультетида ўқиди. Жумҳурият Кино қўмитасида, Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санҳат нашриётида муҳаррир, Ўзбекистон Ёзувчилар Уюшмаси тарғибот марказида бош муҳаррир, «Жаҳон адабиёти» журналида етакчи муҳаррир вазифаларида хизмат қилди.
У шоир, носир, таржимон сифатида элга танилди. Шоирнинг олтмиш йиллик ҳаёти ва қирқ йилдан ортиқ ижодий-ижтимоий фаолияти жамоатчилик тарафидан муносиб тақдирланди. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси ва Туркия Ёзарлар бирлигининг адабий мукофотларига сазовор бўлди. У Халқаро Маҳмуд Қошғарий, Туркия Диёнат Вақфи мукофотининг лауреатидир. Унга Ўзбекистон халқ шоири фахрий унвони берилди (1998).
Рауф Парфи Ўзтурк шеъриятининг асосий мавзуи – бу Ватан, Туркистон, Турк дунёсининг воҳидлиги . ХХ аср турк одамининг абадий шуурини, кескин фожеҳ руҳиятини муқаддас туркий тилда ифодалашга жазм этган ва муродига етган жасоратли шеъриятдир.
У адиб сифатида ўзгалардан фарқли ўлароқ қийин, машаққатли, лекин Чин шоир тажаллисила ижодининг бошидан то бу кунга қадар замона зайлининг аччиқ шамолларида эгилиб букилмади, синмади (энг буюк ҳикмат – Оллоҳ қўрқувидир). Асосий мавзуига содиқ, эҳтиқодига собит яшади. Мўмин банда — бевафоларга ҳам вафо қилди, фақат иймонини сотмади. Илло, иймони фано водийсида илоҳий Ватан эрур.
Ўзбек шоирлари томонидан унга бағишланган шеърларнинг ўзи бир китоб бўлади… Рауф Парфи Ўзтурк ўзбек адабиётида мутлақо ўзига хос мактаб аратган шоир. Ўзбек-туркларининг юксак миллий руҳиятини ўз шеърияти орқали таниш ва танитиш учун олис йўлга чиққан, толмай кетаётган йўл аҳлидандир.
Замондошлар букун уни Туронзаминнинг, Турк Дунёсининг, Улуғ Туркистоннинг порлоқ шоири, деб тан олмоқдалар.
2
Рауф Парфи Ўзтуркнинг аждодлари билимли, маҳрифатли, Туркистоннинг нуфузли ойдинларидан бўлганлар. Отаси Парфи Муҳаммад Аминнинг эскича, янгича маҳлумоти бўлиб, форс-тожик, усмонли туркча ва рус тилларини яхши билган. Рус босқинига қадар, ундан кейин ҳам бир муддат турли маҳкамаларда таржимонлик-тилмочлик қилган. Кейинроқ большевизмнинг қонли қатағонидан жон сақлаш учун умрининг охиригача барча ҳужжатларда ўзини саводсиз, деб ёздирган.
Рауф Парфи Ўзтуркнинг туғилган йили ва исми турли ҳужжатларда турлича ёзилган. У вақтлар бу тарафларда туғилганлик гувоҳномалар ҳали расм бўлмаган. Биргина ишончли ҳужжат яқингача жамоа раиси Ҳамроқул Турсунқуловнинг котиби Ҳамид Азимбоевнинг уйида сақланган катта хўжалик дафтари бўлиб, унда «… Турсунали Парпибой ўғли Мадаминов 1943 йил 27 сентябрда туғилган…» деб ёзилган. Ҳ.Азимбоевнинг айтишича, энг тўғри ҳужжат шу эмиш. Гарчи, отаси ёлғиз ўғлига Абдурауф деб исм қўйган эса-да, қариндош-уруғлар, шу бола ўлмасин Турсун деб, оллоҳдан сўраб ирим қилишиб Турсун Али отини қўйганлар. Худди шу маҳнода бошида икки кокил ҳам ўстириб, бирини Ўшпиримга, бирини Шоҳимардон пиримга бағишлаганлар (Исломий, Шомоний). Шундай қилиб Рауф Парфи Ўзтурк 1943 йил 27 сентябрда Парфи Муҳаммад Амин (1893-1955) ва Сакина Исабек (1913-1995) оиласида Тошкент вилояти, Янгийўл тумани, Шўралисой қишлоғида туғилган.
1945 йили Парфи Мҳаммад Амин оиласи билан юқори раҳбарият ўртасида алғов-далғов можаролар бўлиб ўтади. Бу можароларга ота-онасининг келиб чиқиши бойлардан бўлганлиги асосий сабаб бўлади. Парфининг отаси – Муҳаммад Амин, унинг отаси Муҳаммад Сиддиқ Норқучоқ, унинг отаси Муҳаммад Расул Фарғоний, унинг отаси Муҳаммад Раҳим Фарғоний… Ота томондан момоси Жосият биби, унинг онаси Хосият биби, унинг онаси Марям биби. Катта бобоси Муҳаммад Расул Фарғоний Доғистонга Имом Шомил қўшинига ёрдамга бораётган туркистонлик мужоҳидлар билан чор босқинига қарши жангга кетган экан. Доғистондан туркийча сўзлашадиган Марям деган қизни олиб келиб, тўй қилиб уйланган экан…
Она томондан бобоси Исабек, унинг отаси Мусабек. Унинг отаси Толиббек, унинг отаси Олимбек… Она томондан момоси Қумринисо, унинг онаси Чаман бека… Онасининг катта момоси Ҳувайдо пиримнинг набираси бўлган экан…
Урушдан кейинги илик қуриган йиллар. Ўша пайтда «Бирлашув» жамоа хўжалигида отаси боғбон, онаси пиллакор бўлиб ишлайдилар. Отаси мусаллас қилиб, ўрислардан буғдойга, карислардан гуручга алмаштириб, очарчиликдан оиласини сақлаб қолади. 1947 йили ота-онаси билан Водил, Шоҳимардон, Жалолободга боради. Кейин Ўшга ўтишади. Ўшпиримга бағишланган кокилини 1948 йили олдиради. Биринчи синфга боради.
1950 йили иккинчи синфга ўтади. Дарсликлардан ташқари бадиий китобларни чанқоқлик билан ўқий бошлайди. Ота-онаси билан Шоҳимардонга боради. Шоҳимардон пиримга бағишланган иккинчи кокилини олдиради… Абдулла оға Кримли (отасининг дўсти) тарбиясида бўлади. Уйида кутубхона очади (биродари Абдулла Собир билан) ва фильмлар қўяди (ибтидоий диафильм).
Рауф Парфи Ўзтурк 1953 йилдан эҳтиборан биринчи устози (отасининг дўсти) шоир Абдураҳмон Водилий тарбиясида бўлади. 5 март куни илк шеърини ёзади. У Сталин вафотига бағишланган «Энди қандай яшаймиз» деган марсия эди. Отаси билан Тошкент вилояти бўйлаб сафарга чиқади. (Отаси турли жойлардан кўчат олиб келади. Боғлар барпо қилади).
Мактаб кутубхонасида мавжуд бўлган ўзбек халқ достонларининг ҳаммасини ўқиб чиқади. Аммаси Хосиятбибидан (эртакчи) халқ достонларини ёзиб ола бошлайди.
1958 йили «Янгийўл» туман газетасида биринчи шеъри босилади. Янгийўл шаҳридаги 2-сон босмахонада ҳарф терувчи бўлиб ишлай бошлади. Кечки мактаб таҳсилини тугатгач, ТошДУ шарқ факультетининг араб филологияси бўлимига ҳужжат топширади. Лекин, омади чопмади. Келгуси – 1960 йили ТошДУнинг ўзбек филологияси факультетига ўқишга киради. Талабалик давриданоқ жаҳон классикасини – Блок, Такубоку шеърларини таржима қилади. «Турк дунёси адабиёти» курсини ўқитишни таклиф қилади; ўзи дўстлари учун «Турк дунёси шеърияти» дастурини ёзади.
Талабалик йиллари Р.Парфи учун том маҳнода изланиш, ижодий шаклланиш даври бўлди. Ҳикоялар ёзади. Леся Украинка шеърларини таржима қилади. 1962 йили Нозим Ҳикмат шеърлари билан (София нашри) танишади. Унинг шеърларини, «Инсон манзаралари» шеърий эпопеясини таржима қила бошлайди.
1963 йили «Эрк» деб номланган биринчи китобини нашрга тайёрлайди. Ҳикоялар ёзишда давом этади. Шоирлар, ёзувчилар, рассомлар, бастакорлар, киночилар билан танишади ва дўстлашади. «Қрим» китобини ёзади. Самарқанд вилояти, Пойариқ туманида «Лайло» пьесаси қўйилади (муаллифи – Барот). Бош қаҳрамон – Рауфдир. («Лайло» қўшиғи атрофидаги афсоналар асосида).
1965 йили биродари Абдулла Собир ўғли ҳарбийда фожиали ҳалок бўлади. Русиянинг Навокузнецк шаҳридан (АЗАСС) унинг жасадини олиб келади. Уч қисмдан иборат «Абдуллажон марсияси» шу фожеа муносабати билан ёзилган. Дўстининг жасади солинган темир тобут билан поезддан тушганда қариндош-уруғлари, яқинлари Рауфни танимай қолишади. Олис Россиянинг Новокузнецк шаҳрига кетаётганда қоп-қора бўлган сочлари қайтганда қордек оппоқ оқариб кетган эди. Буни, хатто, ўзи ҳам сезмаган. Атроф-теварагидагиларнинг ҳайрат, ҳаяжонларидан кейингина билган.
«У кечикиб келди» кино қиссасини (Эрвин Умарий билан) ёзади. 1967 йили Устози Абдураҳмон Водилий вафот этади. Абдураҳмон Водилийнинг йўқолган девонини унинг ўғли Абдурауф билан излаб тополмайди. Девонни қоралама қўлёзмалар асосида тиклашга ҳаракат қилади. Абдураҳмон Водилий Низомийнинг «Маҳзанул асрор», Фаридуддин Атторнинг «Мантиқут тайр» достонлари насрий баёнини яратганини айтадилар. Аммо бу асарлар ҳам топилмади. 1969 йили «Карвон йўли» – биринчи китоби босилади. Москва олий сценарийчилар курсига ҳужжат топширади. 1970 йили Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санҳат нашриётида муҳаррир бўлиб ишлай бошлайди. «Акс садо» иккинчи китоби босилади. Қизи – Муқаддас туғилади. 1971 йили Анвар Саламетнинг «Олтин болта» эртак-достонини таржима қилади. Келгуси йили Нозим Ҳикматнинг «Инсон манзаралари» асарининг 1-китобини нашриётга топширади.
1973 йили «Тасвир» китоби нашр этилади. Ўзбекистон ва Озарбайжон адибларининг Халил Ризо раҳбарлигида ўтган йиғинда унга Рауф Парфи Ўзтурк – исм-шарифи берилади. Кандакор Омон Азиз мисга унинг суратини ўяди. (Хабибулло Зайниддинда сақланади).
1974 йили Байроннинг «Манфред» драматик достонини (Шенгелиа), К.Каладзенинг «Денгиз хаёли» китобини таржима қилади. Ҳайкалтарош Илҳом Жаббор унинг бюстини ишлайди (ҳайкалтарошнинг айтишича, кимдир болта билан чопиб ташлаган).
1975 йили «Хотирот» китоби босилади. Мочаварианининг «Шиддат» китобини таржима қилади. Уйдан кетгач, кандакор Омон Азизнинг устахонасида яшайди.
1976 йили А.Дюманинг «Уч сарбоз» унинг таржимасида (роман асосидаги драма) ёш томошабинлар театрида қўйилди. «Зайтун новдаси» китобини, М.Ҳодийнинг «Алвоҳи интибоҳ» достонини таржима қилади. Ҳайкалтарош Илҳом Жаббор устахонасида яшайди. Рассом Шуҳрат Абдурашид суратини ишлайди. (Қизи Муножотда сақланади).
1977 йили «Ойдин» газетасида ишлайди. Саййид Азим Ширвоний девонини тайёрлайди. Девонга Навоий тилида ёзилган асарларни танлаб олади. «Кўзлар» китоби нашр этилади. Шеҳрлари русчага таржима қилинади.
1979 йили «Уйғур шоирлари» номли мажуани тайёрлайди. Қизи – Муножот туғилади. Турк Дунёси адабиёти билан жиддий танишади.
1980 йили Брехт, Бехер, Неруда ва бошқа ХХ аср жаҳон шоирларини таржима қилади. Рассом Исфандиёр Ҳайдар унинг суратини ишлайди. (Бахтиёр Исмоилда сақланади).
1981 йил Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида ишлайди. «Қайтиш» китоби босилади. Қизи – Севинч туғилади.
1982 йили Н.Ҳикмат «Инсон манзаралари» эпопеясининг иккинчи ва учинчи китобларини таржима қилади. Шеърлари латиш, эстон тилларида босилади. Рус шоири Виктор Соснора унинг русча китобини тайёрлайди. Я.Соловичнинг «Кумуш сиртлон» драмасини таржима қилади. Юрий Ласский, Владимир Лешенко унинг русча китобини тайёрлайдилар. Рассом Дилёр Сиддиқ шоирнинг суратини ишлайди (Акрам Муҳиддинда сақланади).
1985 йили А.Твардовскийнинг «Хотира ҳуқуқи» достонини таржима қилади. 1986 йили «Сабр дарахти» китоби учун Ўзбекистон ёзувчилар Уюшмасининг адабий мукофоти берилади. Кинорежиссёр Умида Аҳмад у ҳақда қисқа метражли фильмни суратга олади.
1987 йили «Баргрезон» китобини ёзади. Туркияга таклиф этилади. 1988 йил «Она Туркистон» китобини тайёрлайди. Лия Сеппель таржимасида эстон тилида китоби босилади.
1989 йил. Туркистон Халқ Жабҳаси. «Туркистон» газетига муҳаррирлик қилади. «Ўлимдан сўнг» китобини ёза бошлайди.
1990 йили «Турон диёри» китобини тартиблайди. 1991 йил «Сукунат» китоби босилади. Туркия Ёзарлар бирлигининг Адабий мукофоти берилади. Рассом Исфандиёр Ҳайдар устахонасида яшайди. Ўзбекистон мустақил Республика деб эълон қилинади.
1992 йил. «Туркистон руҳи» китобини тайёрлайди. Халқаро Маҳмуд Қошғарий мукофоти берилади. 2 жилдлик асарлар мажмуасини тайёрлайди. Тоғаси – тарихчи Акрам Муҳиддиннинг уйида яшайди. Рассом Ваҳҳоб Зиё суратини ишлайди (хусусий мулк).
1993 йил. «Фано водийси» китоби устида ишлай бошлайди. Рассом Азиза Мамат унинг суратини ишлайди (хусусий мулк). «Она Туркистон» китобига Рассом Рўзи Чори суратлар чизади. (Нўҳмон Раҳимжонда сақланади). Роҳила – телефильм яратади. (Ўзтелеком). Бастакор Мирсодиқ Тожи унинг шеърлари асосида «Она Туркистон» симфониясини ёзади. Онаси Сакина Исабек қаттиқ бетоб бўлиб қолади, онасига ўзи қарайди. 1995 йили оғир бетобликдан вафот этади.
Шоирнинг тугалланмаган асарлари: «Турон Диёри» (шеърий китоб), «Фано водийси» (шеърий китоб), «Муҳожир» (роман).
Кейинги йилларда «Тавба», «Минг йил сизни изладимми мен», «Дунёнинг энг гўзал аёли», «Тҳакурия» туркумларини, «Адашган руҳ» достонини битади. Шоир ижоди ХХ асрнинг 70-йилларидан бугунги кунгача адабий жараён марказида. Салкам ярим асрлик адабий ҳаётни Рауф Парфи ижодисиз тасаввур этиш мумкин эмас. Бадиий-эстетик тафаккур ривожининг таҳайюллар асосига қурилган тимсолли тамойилларини, теран реалистик поэтик тадқиқотчилик маданиятининг бадиий шартлилик, рамзли образлилик сингари устивор йўналишларини белгилаб келаётир.
3
Фасллар алмашиниши табиатнинг ўзгармас қонуниятининг табиий жараёни, ҳосиласи. Бадиий адабиётда ҳам нуроний авлодлар ўрнига навқирон наслларнинг кириб келиши маҳнавий-интеллектуал эҳтиёж, руҳоний зарурат тақозосидир. Бу — бадиий-эстетик тафаккурда ҳамиша янги дид ва эстетик савияларнинг зоҳир бўлиши демакдир. Бу — табиат ва жамият ҳодисаларини, Одам ва олам сир-синоатларини янгича тушуниш, янги образлар ва бадиий воситалар билан тушунтириш санҳати, демакдир.
Асл шоирларнинг таржимаи ҳоли ниҳоятда қисқа, тақдирлари эса узун бўлади. Туғилишу сўнгги нафас оралиғида кечган умр, бу — ёруғ қисмат, аччиқ тақдир. Тун билан кунларнинг, шом билан тонгларнинг ўрин алмашиниши, бу — табиат ҳаётининг шунчаки бир одатий кўриниши, ҳолати эмас. У — эзгулик билан ёвузлик, мутелик билан эркин нафас, яхшилик билан ёмонлик, адолат билан ёлғон-риё, нур билан зулмат ўртасида кечадиган азалий ва абадий кураш, муҳораба жараёнлари. Қисмат — бу шеърият. Уни бировга чўпчак қилиб айтиш қийин; ёлғиз дил-дилдан чуқур туйиш, ҳис этиш мумкин, холос. Рауф Парфи қўлига қалам тутган аснолардан эҳтиборан шеър — унинг учун қисматга, бир умрлик тақдирга айланган эди. Аслида, ўзбекнинг шоири бўлиш ниҳоятда масҳулиятли. Ва лекин, ниҳоятда шарафли. Боиси, ўзбек чақалоқларининг қулоғига айтилган азон ҳам шеърдир. Тўйлару байрамлари шеърсиз кечмайди. Ҳатто яқинларини, қариндош-уруғларини сўнгги манзилга ҳам йиғи-йўқловлар, марсиялар айтиб кузатади. Илло, шеър ўзбек учун ижтимоий зарурат, маҳнавий эҳтиёж. Руҳоний ҳаётининг ажралмас бир бўлаги.
Шеҳриятда шоирнинг бировдан яширадиган махфий нарсаси йўқ. Фақат, шеърнинг сир-асрори чексиз имкониятлари чегарасиздир. Бу — бадииятга айланган қисмат. Тақдирнинг олов кўзларини кўнглига жойлаган шеър. Рауф Парфи илк шеърлариданоқ дунёқараши, руҳонияти, маҳнавий эҳтиқоди шаклланган ижодкор сифатида ўзлигини намоён қилди. «Ҳасратлари дунёнинг кўпдир», «Мудрар ярим кеча…», «Шеҳрият», «Тонг отмоқда. Тонг ўқлар отар», «Тарғилланиб бормоқда осмон», «Термуламан олис уфққа», «Чексиз-чексиз дақиқалардан иборатдир» сингари ўнлаб шеърларида ижтимоий-эстетик идеалининг ёруғ аломатларини кузатиш мумкин. «Бир қушча сайрайди менинг руҳимда, Мен сенинг исмингни билмайман қушчам…», дейди шоир «Дарё мавждарига ёзилмиш ғазал» шеърида.
ХХ асрнинг 60-йил ўрталари, 70-йил бошлари шеъриятга кириб келган, ёрқин ўзлигини намоён этган Рауф Парфи янги, охори тўкилмаган, кутилмаган ноанҳанавий мажозий (Қушча, Чироқ, Дарахт, Най, Нур) образлари билан адабий жамоатчилик муҳаббатини қозонди; мажозий образлилик асосига қурилган бадиий тафаккур табиати билан эл-юрт назарига тушди. Коммунистик мафкуравий манфаатдорлик (ғоявийлик, синфийлик, партиявийлик сингари) эстетик мезонларга айлантирилган шўро адабий ҳаётида — айни шу 50-йилларда дабдабабозлик, риторика, маддоҳлик, ҳавойи тумтароқ пафос давр услубининг, адабий услубнинг етакчи йўналишига айланган эди.
Ҳаводан ҳолва ясаб бўлмас экан-да. Коммунизм, коммунистик партия, «доҳий» Ленин мадҳига бағишланган тумтароқ пафосдан, ширин ёлғондан безган ўқувчи учун Рауф Парфи шеърларидаги инсонга меҳр-муҳаббат ҳарорати, ишонч-эҳтибор руҳи, дардчил-маҳюс ва маҳзун оҳанг, кўз кўрмаган, қулоқ эшитмаган самимийлик кўзга суртилгудек эҳзоз-эҳтиром топди. Ва янаям муҳими, шоир асарларининг ижтимоий-фалсафий мағзи шеъриятимизда янги йўналиш эди. Хусусан, биринчидан, ҳаётдан, тирикликдан мақсад руҳни камол топдиришдир. Иккинчидан, руҳоний эркинликсиз одам ўзлигини намоён қила билмайди; учинчидан, миллий бирликсиз миллат, халқ ўз борлиғини сақлаб қола олмайди, деган устивор ғоялар шоир шеъриятининг эстетик қимматини белгилаб берди. «Айни орзуларда, айни қайғуларда, айни севинчларда яшамоқ» тирикликнинг моҳиятидир, деб билади у. «Шундай бўлмаса агар, Нега керак бу келбат, бу овоз! Шунчаки дарахтдай ўсмоқми, шунчаки дарёдай оқмоқми дарбадар» дейди шоирнинг лирик қаҳрамони.
Мен-ку истамасман ўлимни,
Бироқ ҳар соатда, ҳар дақиқада
Бу ёруғ дунёнинг ҳар томонидан
Ҳукм этмоқдалар ўлимга мени.
Мен Юлиус Фучик — дорга осилди бошим.
Тўйчи Эрйигит ўғли — отим маним —
Кўксимда совиган қўрғошин.
Ботган кўзларимда жаллодларнинг аянч
сурати қотган.
Вьетнамлик бир гўдакман мен — бағри яра.
Қўлсиз, оёқсиз ва бошсиз ётган.
Мен ҳали ҳам турма панжаси ора
Сўнгсиз ва озод осмонларга қарайман.
Қарайман қуёшга!
Мазкур парчада кузатилганидек, жамият воқелигига, даврнинг сиёсий нафасига муносабат ишоралар орқали аёнлашаётир. Шартли маҳнодорлик юзага чиқаётир. Дор, қўрғошин, яра, темир панжара, осмон, қуёш сингари деталлар воситасида ҳаётдаги ноҳақлик, зулм-зўравонлик, жамиятда илдиз отган, кенг палак ёзган адолатсизлик кўринишларига лирик қаҳрамоннинг эркин шахсни ёқлаётган муносабати ойдинлашмоқда.
Кўринадики, Рауф Парфининг илк шеърларидан эҳтиборан эрк истаги ва озодлик руҳи, жамиятдаги зулмга, ижтимоий адолатсизликка, тенгсизликка, ноҳақликка қарши исён ғоялари етакчилик қилади. Демак, шоирнинг 70-йиллар бошида куртак ёзган, уч кўрсатган руҳ эркинлиги, фикр эркинлиги, қалб ҳурлиги ғоялари кейинги босқич шеъриятимиз тараққиётида миллатсеварлик, миллатпарварлик йўналишининг ўзак мағзини ташкил этди. Рауф Парфи ижодининг ижтимоий-эстетик моҳиятини, салафларидан, устозларидан, тенгқур шоирлардан фарқланиб турган бадииятининг табиатини белгилаб берди.
Чироқ, қуёш рамзли образлар зиммасига шоир чуқур маҳнолар юклайди. Хусусан, зимистон тун оғушида бўзариб ёнган чироқ хонани, атроф-теварагини шунчаки ёритиб қўя қолмаяпти. У куйиниб, ёзғириб, ёниб куйлаяпти. Чироқнинг ёниши — лирик қаҳрамоннинг севимли орзуси. У одамларнинг дилидаги армонларини, ғамларини, тилининг учида ёнган дардларини сўйлаяпти. Шунинг учун ҳам «Чироқ ёнар — сўнгги йўқ ҳасрат».
Чироқни тинглангиз, одамлар,
Қаршисида эгиб туринг бош,
Сизни куйлар у тонгга қадар,
То навбатни олгунча қуёш.
Чироқни тинглангиз, одамлар.
(«Акс садо», 21-бет)
Рамзли образларга юкланган мазмунни ўқиш унчалик қийин эмас. Тун — мустамлака зулматига чўмган жамият, чироқ — одамлар онги-тафаккурига фикр ёруғлигини элтишга тутинган шоир. Чироқ — фақат сўйлаётгани йўқ. У, яна ҳасратга ботиб куйлаяпти. Демак, одамлар кўнглини янги туйғулар, кечинмалар билан бойитади, поклайди. «Тонг отмоқда, тонг ўқлар отар, тонг отмоқда, қуёш замбарак», сатрлари бевосита