БАЪЗИ СЎФИЛАРНИНГ АҚИДАЛАРИ ВА АМАЛЛАРИ ИСЛОМГА ЗИДДИР

НАМОЗ НОРМЎМИН:

Бу дунё ҳаёти инсонлар учун Ҳақ ва ботилнинг моҳиятини ўрганиш, уларни бир биридан ажратиш, бу ўрганган илмларини амал билан тасдиқлаш мактабидир.

Инсонлар Қуръони Карим илмини асос олиб, Ҳақ ва ботилни бир-биридан ажратса, бу илмларини солиҳ амаллар билан тасдиқлай олсалар, уларга иймон шаҳодатномаси берилади ва бу иймонли талабалар охиратда абадий ҳузур макони бўлган жаннатда ўз жойларини оладилар, инша Аллоҳ.

Бу дунё ҳаётида нодонлик қилиб, ўз дарсларини ўрганиш ва уни ҳаётга жорий қилиш ўрнига, вақтини ўйин ва сафо, бекорчи гаплар ёки сохта мафкура йўлида кураш билан ўтказадиганлар, Ҳақ ва ботилни, ҳалол ва ҳаромни бир бирига аралаштириб юборадиганларнинг ҳоли бу дунё ҳаётида ҳам, охират ҳаётида ҳам хусрондан иборатдан бўлади. Бундай оқибатдан Аллоҳнинг ўзи қўрисин.

Демак, инсонлар ўрганадиган асосий илм Ҳақ ва ботилнинг моҳиятини ўрганиш, Ҳақга амал қилиб, ботилга қарши мужодала қилишдир.
Ҳақ инсонларнинг яратилиш фитратига кўра ҳаёт кечиришлари, демакдир. Фитрат, яъни табиийлик шундан иборатки, Аллоҳ таоло инсонларнинг яратувчисидир. Аллоҳ таоло инсонларга Ўзининг илоҳий дастурини Пайғамбарлари орқали билдирган ва бу илоҳий дастурга амал қилганлар оҳиратда Аллоҳнинг мукофотига сазовор бўладилар, уларга амал қилмаганларни эса Аллоҳ таоло жаҳаннамда азоблайди.
“(Эй Муҳаммад), Сиз юзингизни ҳаниф (Аллоҳнинг бирлигини асос олган) динга қаратинг. Бу дин инсонларнинг яратилиш табиати, яъни фитрати демакдир. Аллоҳнинг яратилиши ўзгартирилмас. Энг тўғри дин мана шудир. Лекин инсонларнинг кўпи билмаслар” (Рум сураси, 30)
Ботил эса инсоннинг мана шу яратилиш фитратини рад қилиб, шайтонга эргашиши, демакдир. Шайтон ботилнинг ижодкоридир ва у ўз ижодини ҳийла ва найранг билан амалга оширади. Шайтоннинг энг таҳликали ҳийласи эса, Ҳақга ўзи ижод қилган ботилдан бир миқдор қўшиб юборишидир. Яъни, шайтон зиёфатига келган инсонларни оч қўймайди. Фақат ўз меҳмонларига берадиган таомга озгина заҳар қўшиб беради..
“Аллоҳ айтди: Мен сенга амр қилганимда, сени саждадан тўсган нарса нимадир? Шайтон деди: Мен ундан (Одамдан) яхшироқман. Мени оловдан яратгансан, уни эса лойдан” (Аъроф сураси, 12)
Бу оятни диққат билан ўрганадиган бўлсак, шайтоннинг айтганларининг тўрт қисмдан иборат эканлигини, улардан учининг Ҳақ, фақат бир қисмининг эса ботил эканлигини тушуниб етамиз.
-Шайтон Аллоҳ таолога мени яратдинг, дейди. Яъни, Шайтон Аллоҳ таолони яратувчи Парвадигор сифатида, қабул қилади ва бу Ҳақдир.
-Шайтон ўзининг оловдан яратилганини ҳам эътироф қилади ва бу ҳам Ҳақдир.
-Шайтон инсоннинг лойдан яратилганини айтади. Бу ҳам Ҳақдир.
-Лекин шайтон ўзининг инсондан яхшироқ эканлигини иддао қилади ва унинг Ҳақга қўшиб юборган ботили мана шундан иборатдир.
Шайтон шу ботил сўз натижасида кофир бўлди. Унинг гапининг асосий қисми ҳақдан иборат бўлса ҳам, бунинг шайтонга фойдаси тегмади. Чунки шайтон Аллоҳнинг яратгувчи эканлигини тан олгани ҳолда, Аллоҳ таолога итоат қилишни истамади. Демак, шайтон инсонларни йўлдан урар экан, ўз ҳийласида икки хусусиятга эътибор қаратади:
Биринчиси, Ҳақ ва ботилни бир бирига аралаштириб, уни инсонларга Ҳақ, деб кўрсатади.
Иккинчиси, ўз васвасасида инсонларга тўғридан тўғри Аллоҳ таолонинг борлигини инкор қилишни эмас, Аллоҳга исён қилишни ташвиқ қилади. Шунинг учун аҳли куфрнинг кўпчилигини даҳрийлар эмас, фитрат йўлидан адашиб кетган аҳли дололат ташкил қилади.
“Иймон келтирган ва иймонларига зулм аралаштирмаганлар, ана ўшалар хотиржамлик ичида ва ҳидоятдадирлар” (Анъом сураси 82)
Бу оят нозил бўлганда саҳобалар маъюс ҳолда Пайғамбаримизга (с.а.в) “Эй Аллоҳнинг расули! Орамиздан ким ўз нафсига зулм қилмаган?”, деган эканлар. Шунда Расулуллоҳ (сав): Бу зулм Луқмон алайҳиссаломнинг ўз ўғлига тушунтирган зулмидир, дея Қуръони Каримнинг бир оятини иккинчиси билан тафсир қилган эканлар:
“Эсланг, Луқмон ўз ўғлига насиҳат қилар экан: Эй ўғлим Аллоҳга шерик қўшманг! Чунки ширк энг буюк зулмдир, деган эди” (Луқмон сураси 13)
Демак, инсонларнинг Аллоҳ таолога иймони соф бўлиши керак экан. Иймонга аралашиши мумкин бўлган заҳарга эса ширк, дейилади. Аҳли ширк бўлган мушриклар эса, иймонсиз даҳрийлар эмасдир. Улар ҳам Аллоҳга иймон келтирадилар, фақат уларнинг иймонларига ширк зулми аралашган бўлади.
“Уларнинг кўпи Аллоҳга ширк келтирган ҳолда иймон келтирадилар” (Юсуф сураси 106)
Яъни, мушриклар ҳам Аллоҳга иймон келтирадилар, фақат уларнинг иймони пок бўлмагани учун Аллоҳ таоло улар қилган бутун амалларни бўшга чиқаради:
“(Эй Муҳаммад) Агар Аллоҳга шерик қўшсангиз, бутун қилган амалларингиз бўшга кетади ва зиёнга учраганлардан бўласиз” (Зумар сураси 65)
Энди мақсадга келадиган бўлсак, бугунги вақтда экологик муаммолар билан бирга бутун махлуқотнинг табиати бузулиб бормоқда, десак хато бўлмайди. Инсониятнинг асосий қисми ўз ҳаётидан мамнун эмас, дунё миқёсида зулм тобора ортиб бормоқда. Жумладан, ўзбек халқининг эркинликлари ва ҳақ ҳуқуқлари паймол қилинаётгани ҳам ҳеч кимга сир эмас.
Бундай ачинарли аҳволнинг сири, инсониятнинг ўз фитрий йўли бўлган “Сиротал мустақим”дан адашиб, бошқа йўлларга кириб кетганидадир.
“Албатта, мана шу Менинг тўғри йўлимдир. Бас, шу йўлга эргашинглар! Бошқа йўлларга эргашмангизки, бу йўллар сизларни Аллоҳнинг йўлидан узиб қўяди. Шояд тақводор бўлсангизлар, деб сизларни мана шу нарсаларга буюрди” (Анъом сураси 153)
Аллоҳ таоло инсонларни Ўзининг тўғри йўлидан юриш учун яратган ва агар инсонлар ўз Парвардигорига исён қилиб, бошқа йўллардан юришни танласалар, улар учун Аллоҳнинг азоби бу дунёда ҳам, охиратда ҳам кечикмайди.
“Биз у инсонларни ўзлари қилган гуноҳлари учун ушладик. Уларнинг баъзиларининг устидан тош ёғдирдик, улар орасида даҳшатли қичқириқ туфайли ҳалок бўлганлар ҳам бор. Улардан баъзиларини ерга ютдирдик, баъзиларини эса сувда ғарқ қилдик. (Бу мусибатлар туфайли), Аллоҳ уларга зулм қилмади, фақат улар ўзларига ўзлари зулм қилдилар” (Анкабут сураси, 40)
Демак, инсоният бугун юзма юз келган қийинчиликлар Ҳақ йўлнинг тарк этилиши натижасида, Аллоҳ таоло юборган бир мусибатдир, десак хато қилмаган бўламиз. Аллоҳ таолонинг инсонларга юборадиган мусибатлари исёнкор бандалар учун бир жазодир. Агар Аллоҳнинг мўмин бандалари исёнкор бандаларга қарши мужодала этмасалар, у ҳолда бу дунё ҳаётида мўминларнинг золимлар билан бирга илоҳий жазога гирифтор бўлишлари муҳаққақдир. Бу айни пайтда жамият Сиротал мустақим асосида қуриладиган бўлса, инсонлар Аллоҳ тарафидан мусибатларга дучор бўлмайдилар, дегани ҳам эмасдир. Ҳақ ҳоким бўлган жамиятларда ҳам инсонлар мусибатга дучор бўлишлари мумкин. Фақат бу ҳолда мусибатлар жазо эмас, имтиҳон ўрнида кўрилади.
Шундай қилиб, инсоният бугун Ҳақ йўлни тарк қилгани учун, унинг бошига турли мусибатлар келмоқда.
Аллоҳ таола мусулмонларни инсонлар учун энг хайрли уммат қилиб яратгандир:
“Сизлар инсонлар учун яратилган умматларнинг энг яхшисисиз. Чунки сизлар инсонларга яхшиликни буюрасиз, уларни ёмонликдан қайтарасиз” (Оли имрон сураси, 110)
Фақат инсонлар ичида энг яхши уммат ҳисобланадиган Ислом уммати ҳам Ҳақ йўлга тўлиқ амал қилмагани ва бошқаларни қўйиб турайлик, ўз биродорлари ҳисобланадиган мусулмонларнинг орасида “Амру бил маъруф ва наҳйи анил мункар” вазифасини тўла тўсиқ амалга оширмагани учун, Ислом дунёси турли қийинчиликлар ва муаммоларга дучор бўлмоқда. Бу мусибатлардан қутулиш учун ҳар бир мусулмон киши аввало ўз нафсини ислоҳ қилиши ва кейин эса ўз яқинларидан бошлаб, бошқа инсонларларнинг иймон асосида ислоҳ бўлишлари учун ҳаракат қилиши лозим бўлади.
Юқорида Анъом сурасининг 82 ояти каримаси мисол келтирилди ва “”Иймонларига зулм (ширк) аралаштирмаганларнинг хавфсизликда ва ҳидоятда бўлишлари” таъкидланди. Афсуски бугунги кунда баъзи мусулмонларнинг иймонига ширк зулми аралашган, десак хато бўлмайди. Бундай гапнинг айтилиши бирор шахс ёки жамоатни айблаш эмас, ҳар бир мўмин кишига фарз бўлган “Амру бил маъруф ва наҳйи анил мункар” вазифасини адо этишдан иборат.
Ўзларини аҳли тасаввуф, деб ҳисоблайдиганларнинг эътиқоди саналадиган “Ваҳдати вужуд” ақидаси ва бу ақиданинг натижалари иймоннинг поклигини бузадиган ишлардандир.
ЛА ИЛОҲА ИЛЛАЛЛОҲ ВА ЛА ВУЖУДА ИЛЛАЛЛОҲ АҚИДАЛАРИ ОРАСИДАГИ ФАРҚ
Маълумки, Аллоҳ таоло барча пайғамбарларини ва пайғамбарларнинг охиргиси Муҳаммад (сав)ни инсонларни “Ла илоҳа иллаллоҳ” ақидасига даъват ва бу ақидага кўра амал қилиш учун юборгандир. Лекин тасаввуф ва тариқотларнинг баъзи аҳиллари бу ақида билан чегараланмасдан, яъни ягона илоҳ эътиқодини ўзларича “ривожлантириб”, ягона борлиқ ақидаси ҳолига келтирганлар. Бу ақидага кўра, Аллоҳ таоло ягона борлиқдир ва Аллоҳ таолодан бошқа борлиқ қабул қилиш ширкдир. Ислом ақидасига кўра эса, махлуқотни илоҳлаштириш ширкдир:
“(Эй Муҳаммад) Бу оятлар Парвардигорингизнинг сизга ваҳий қилган ҳикматларидандир: Аллоҳдан бошқа илоҳ ясаб олманг. У ҳолда маломатланган ва Аллоҳнинг раҳматидан қувилган ҳолда жаҳаннамга ташланасиз” (Исро сураси 39)
Умар (р.а) ўзининг бошидан кечган жоҳилият йилларини эслаганда баъзан кулар, баъзан эса йиғлар эканлар. Йиғлашларининг сабаби, мушрик бўлган пайтларида қизларини тириклайин кўмганликлари экан. Кулишларининг сабаби эса, жоҳилият даврида турли бутларга ибодат қилганликлари ва ҳатто бут топилмаганда, аввал хурмадан бут ясаб, бу бутга ибодат қилиши, оч қолганда эса бу бутларни еганликлари экан.
Демак, инсонлар шайтонга эргашиб, ўзларига бут ясашлари ва бу бутларга ибодат қилишлари мумкин экан. Аллоҳ таолонинг Пайғамбарлар юборишининг ягона сабаби инсонларни мана шундай бутпарастликдан воз кечдириш ва ягона Илоҳ сифатида Аллоҳга бандалик қилишга даъват қилиш эди.
“(Эй Муҳаммад), Биз сиздан аввал юборган бутун пайғамбарларга: Мендан бошқа ҳеч қандай илоҳ йўқ, бас, Менгагина ибодат қилинглар, дея ваҳий юборгандирмиз” (Анбиё сураси 25)
Шундай қилиб, “Ла илоҳа иллаллоҳ” ва “Ла вужуда иллаллоҳ” ақидалари бир бирининг тамоман зиддидир. Чунки Қуръони Каримга кўра, икки хил борлиқ мавжуддир: булар Яратувчи Аллоҳ таоло ва яратилган бутун борлиқлардир. Яъни, еру кўкнинг орасида мавжуд бўлган бутун махлуқот, шунингдек ғайб оламида мавжуд бўлган фаришталар, жинлар ва шайтонлар, буларнинг барчасини Аллоҳ яратган ва шунинг учун ҳам Аллоҳ таолодан айри бўлган борлиқлардир. Бошқача айтганда, Аллоҳ таоло Холиқ ва У Зот яратган бутун борлиқлар эса Махлуқдир.
Шу ўринда Яратувчи (ал Холиқ) ва яратилганлар (ал Махлуқ) орасидаги фарқни қисқача изоҳлаб ўтишга эҳтиёж бордир. Чунки ислом келтирган тавҳид ақидасининг (бу айни пайтда бутун пайғамбарлар келтирган “ҳанифлик” -бир Илоҳга, яъни Аллоҳни ягона илоҳ, деб эътиқод қилишнинг) бузилиши Яратувчининг илоҳий сифатларини махлуқотга бериш шаклида бўлгани каби, махлуқотнинг сифатларини Яратувчига бериш шаклида ҳам бўлиши мумкиндир. Тавҳид (ҳанифлик) ақидасига кўра Аллоҳ бордир ва У Зотнинг борлиги бошқалардан мустақилдир (ас Сомад), яъни Аллоҳ таоло мавжудлигида кимсага муҳтож эмасдир, аммо бутун махлуқот мавжуд бўлиш учун Аллоҳнинг ёрдамига муҳтождир. Аллоҳ таоло туғилмагандир ва туғмагандир. Унинг Зоти ҳеч бир нарсага ҳам ҳеч бир кимсага ҳам ўхшамайди ва ҳеч бир нарса ёки кимса, Унинг Зотига тенг эмасдир (Аллоҳ таолонинг зоти Олийдир). Аллоҳ таоло ягона Роб-Парвардигордир: яратувчи, ризқ берувчи, ҳукм-қонун қўювчи, йўқдан бор ва бордан йўқ қиладиган, охират кунида ҳаммани қайтадан тирилтириб, ҳисоб қилувчи Зотдир. Аллоҳ таолонинг Ўз Зотига ярашадиган олий сифатлари ва исмлари (Асмо ул ҳуснаси) бордир ва улар махлуқотнинг исм ва сифатларига ўхшамайди ва улардан устундир. Жаноби Аллоҳнинг мана шундай таърифланишини самовий динларга эргашган ва кейинчалик бу динларни бузиб юборганлар ҳам қисман эътироф қиладилар. Ҳатто Макка мушриклари ҳам Аллоҳнинг яратувчи ва ризқ берадиган Парвардигор эканликларини эътироф қилар эдилар.
“(Эй Муҳаммад, у мушрикларга) айтинг: Ким сизларга осмон ва заминдан ризқ берур ёки ким қулоқ ва кўзларингизга эгалик қилур?. Ким ўликдан тирикни чиқарур ва тирикдан ўликни чиқарур, ҳамда ким барча ишларни бошқариб турур? Улар (мушриклар) албатта: “Аллоҳ”, дейдилар. Бас, айтинг (Аллоҳдан бошқа илоҳларга ибодат қилиш билан) “ Аллоҳдан қўрқмайсизларми? Аллоҳнинг ўзи ҳақиқий Парвардигорингиздир. Ҳақиқатдан кейин эса фақат йўлдан озиш бор, холос. Бас, (Аллоҳнинг ҳақ динини қўйиб) қайси тарафга бурилиб кетаяпсизлар?” (Юнус сураси 31-32)
Бу оятлардан ҳам кўрингани каби инсонлар Аллоҳ бор ва У Зот Роббимиз-Парвардигоримиз, деб эътиқод қилганлари ҳолда бошқа Илоҳларга ибодат қилишлари мумкин экан. Айтиш керакки, Аллоҳнинг бутун пайғамбарлари ўз ҳаётларида мана шу муаммо билан қаршилашганлар. Яъни, инсонлар Аллоҳ таолонинг Илоҳлик васфида хатога тушар эдилар ва бугунги кунда ҳам айни хатони такрорламоқдалар.
Илоҳнинг маъноси нима ва инсонлар қандай қилиб, ўзларига сохта илоҳлар (будлар) ясаб оладилар?. Бу саволнинг жавобини жўн бир мисол билан очиқлашга уриниб кўрайлик. Биз ўзбеклар паловни яхши кўрамиз ва бу таомни пишириш учун ёғ, гўшт, сабзи, гуруч ва бошқа масаллиқлар лозимлигини ҳам биламиз. Худди шундай инсонларнинг ҳам сохта Илоҳ (буд) “пишириш” учун баъзи “масаллиқларга” эҳтиёжлари бўлади. Булар муқаддас, деб ишониш, шиддатли даражада севиш ва яна шу даражада қўрқиш, дуо ва таваккул қилиш, ибодат ва итоат қилиш каби хусусиятлардир. Эътибор бериладиган бўлса, севиш ва қўрқиш учун “шиддатли даражада”, дейилди. Чунки инсонлар Аллоҳ таолодан бошқаларни севишлари ва бошқалардан қўрқишлари ҳам мумкиндир. Фақат махлуқотга нисбатан бўладиган бу хусусиятлар Аллоҳ таолога бўлгани каби шиддатли даражада бўлмаслиги керак. Яратган ва яратилганларнинг сифатлари орасидаги асосий фарқ мана шу Илоҳлик хусусиятларини яхши билиш ва уларни ягона Илоҳ бўлган Аллоҳ таолога оид, деб эътиқод қилиш билан амалга ошади. Акс ҳолда инсонлар Яратувчи (ал Холиқ) ва яратилганларнинг (ал Махлуқ) сифатларини бир бирига аралаштириб юборадилар. Бу эса Ҳақ йўлни тарк қилиб, ботил йўлдан юришни билдиради.
“Ваҳдати вужуд” ақидасининг муаллифи ҳисобланадиган ибн Аъробий ўзининг “Фусус ал Ҳикам” китобининг Нуҳ (ас) ҳақидаги бўлимида шундай дейди:
“У (мушрикларнинг раҳбари) жуда катта макр ҳийла қилди ва (ўзига эргашганларга): Ҳаргиз илоҳларингиздан, яъни “Вад”, “Сувоъ”, Ягус , Яуқ” ва “Наср”дан воз кечманглар, деди.” (Нуҳ сураси 22)
Агар улар бу илоҳларини (бутларини) тарк этганларида эди, уларни тарк этган даражада Ҳақдан узоқлашган бўлур эдилар”.
Яъни, Ибн Аъробийга кўра, бутларни тарк этган киши Аллоҳдан узоқлашади, чунки “бутун ибодат қилинадиганларда Аллоҳ таолодан бошқасига ибодат қилинмайди”. Исломнинг тавҳид ақидасига зид бўлган бундай дунёқарашнинг сабаби бу нуқтаи назарда бўлган сўфиларга кўра жуда оддийдир: Аллоҳ таоло ягона борлиқдир, яъни бутун махлуқот, шу жумладан инсонлар ясаб олган бутлар ҳам Аллоҳ таолонинг Ўзидир. Шунинг учун ҳам инсон кимга ёки нимага ибодат қилмасин, охир оқибатда Аллоҳга ибодат қилган ҳисобланади…
Яна айни муаллиф “Футуҳат” китобида Бақара сурасининг 163 -оятида марҳамат қилинган “Сизнинг илоҳингиз ягона илоҳдир” оятни шундай “тафсир” қилади:
“Аллоҳ бу ояти билан мусулмонларга шундай дегандир: Аллоҳга яқин бўлиш учун Аллоҳдан бошқа илоҳларга ибодат қиладиганлар, Аллоҳдан бошқага ибодат қилган ҳисобланмайдилар. Бу оят билан Аллоҳ бизга шундай демоқдадир: сизнинг илоҳингиз билан Аллоҳга ширк қўшиш орқали Аллоҳга яқинлашишни истаган мушрикларнинг илоҳи Бирдир” (Мустафо Ислом ўғли, Имон китоби, Имон ва тасаввуф бўлими)
Бундай “ўзига хос” ақидага ишонганлардан бири Мансур Ҳаллож эди. У ўз эътиқодининг зирвасига эришганини эълон қилади ва “Ана ал Ҳақ”, яъни “Мен Аллоҳман”, “Чопонимнинг ичида Аллоҳдан бошқа кимса йўқ”, дея ҳайқиради. Албатта, аҳли ислом бундай ақидавий бебошликка тоқат қила олмас эди. Шунинг учун ҳам Мансур Ҳалложнинг бундай ақидадан воз кечиши талаб қилинади. Аммо у бундан бош тортади ва тўққиз йиллик қамоқ муддати натижасида ҳам ўз ақидасини ўзгартиришга рози бўлмайди..
“Халложнинг қадимги ва ҳозирги мухлислари даъво қилганларидек, у тўғри гапни айтгани учун баъзи жоҳиллар тарафидан қатл қилинган эмас. Балки у энг нотўғри гапни айтиб, айтганида туриб олганидан кейин, тўққиз йил қамоқда қолиб ҳам ўзига келмаганидан кейин мусулмонларнинг ижмоъи ила қатл қилинишга ҳукм қилинган” (Қаранг: Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, “Тасаввуф ҳақида тасаввур” китоби, Ваҳдати вужуд бўлими)
Мавлоно исми билан машҳур бўлган сўфий Жалолиддин Румий бир шеърида шундай дейди:
“Онҳо, ки талабгори худоед, худоед!
Берун зи шумо нест, шумоед, шемоед!
Чизе, ки накардед гум, аз баҳри чи чуед,
Вандар талаби гумшуда аз баҳри чароед?
Исмеду ҳуруфеду каломеду китобед,
Жибрили аминеду расулон шумоед”
(Эй Худонинг талабида юрганлар, ўзингиз Худосиз. У сиздан ташқарида эмас, балки сиз билан биргадир- сиздир. Йўқотмаган нарсангизни нега излаб юрасиз, йўқ нарсани нега излайсиз? Исмлар ҳам, калому китоблар ҳам, сўз ва маъно ҳам сизсиз. Жаброилу пайғамбарлар ҳам ўзингизсиз). (Қаранг: Нажмиддин Комилов, “Тасаввуф” китоби)
Суфий Тиламсанийга шогирдларидан бири “Сизнинг тавҳид эътиқодингиз Қуръони Каримга зиддир”, деганида, “Ҳақиқатан ҳам шундай, аммо ҳақиқий тавҳид бизнинг китобларимизда баён қилинган тавҳиддир. Қуръон эса бошидан охиригача ширк тўла китобдир”, деб жавоб беради.
Бу сўфийнинг бундай дейишининг сабаби, Қуръони Каримнинг борлиқларни Холиқ ва махлуқ, дея иккига ажратишидир. Аммо суфийларга кўра Аллоҳдан бошқа борлиқ йўқ ва кимки бунинг зиддини айтса, Аллоҳга ширк қўшган ҳисобланади. Суфийлар ўзларининг бундай ақидаларини хаспўслаш учун шундай иддоани ҳам олға сурадилар:
“Аллоҳ бўлмаганда эди, бошқа борлиқлар мавжуд бўла олмас эди. Шунинг учун ҳам бошқа борлиқларнинг мавжудлиги Аллоҳнинг мавжудлиги билан қойимдир. Ҳар нарса сояси билан ўртага чиқади. Дарахт бўлмаса сояси ҳам бўлмайди. Аллоҳ ҳақиқий борлиқдир, бошқа мавжудотлар эса шу ҳақиқий борлиқнинг зоҳирий кўринишларидир, яъни тазаҳҳуридир”.
Диққат билан ўрганилганда, бу гапнинг икки қисмдан иборат эканлигини, бири ботил, иккинчиси эса Ҳақ эканлигини кўрамиз:
“Агар Аллоҳ бўлмаганда эди…”, дейиш ботил бир сўздир. Чунки Аллоҳ таолога нисбатан, аввал йўқ эди, сўнгра пайдо бўлган, дейилмайди.
“Бошқа борлиқлар мавжуд бўла олмас эди”, дейиш билан Ҳақ нарса таъкидланади. Яъни, Аллоҳ таолодан бошқа борлиқларнинг мавжудлиги тан олинади. Бу эса Ҳақдир.
“Дарахт бўлмаганда эди, сояси ҳам бўлмас эди”, дейиш Холиқ ва махлуқот муносабатини изоҳлашда ишлатилган нотўғри бир далилдир. Чунки Аллоҳ таоло махлуқот учун “булар Менинг соямдир”, демагандир. Аксинча, Қуръони Каримда такрор ва такрор “Аллоҳ таоло яратувчидир ва еру кўк орасидаги барча нарсаларни Аллоҳ яратгандир”, деб таъкидланади.
Замонамиз уламоларидан Шайх Абдулазиз ибн Абдуллоҳ Ибн Боз “Тавҳид шамоли сўфийлик бутларини бузиб парчалаб ташлайди” мақоласида шундай дейди:
“Сўфийлар Аллоҳ ҳақида турли ақидаларга эътиқод қиладилар. Улар жумласидан хулул, яъни Аллоҳ ҳар хил нарсалар сувратида ерга тушади. Масалан бугун инсон суратида тушса, эртага бирон бир ҳайвон суратида тушади. Мансур Халлож ҳам шу мазҳабда бўлган. Яна шу ақидалар жумласидан ваҳдатул-вужуд (бу эътиқод бўйича холиқ билан махлуқ ўртасида фарқ йўқ, яъни Аллоҳ — ҳамма нарса, ҳамма нарса — Аллоҳ, Аллоҳ бор экан ҳамма нарса бор, Аллоҳ бўлмаса хеч нарса бўлмайди).
Аммо сўфийлик нафсни тарбиялаш ва руҳий риёзат дейдиган кишиларга биз шундай деб жавоб берамиз: “Агар Қуърони каримнинг ва Пайғамбаримизнинг (соллоллоҳу алайҳи вассалам) суннатларида нафснинг тарбияси ва уни Аллоҳ ва унинг Пайғамбари(соллоллоҳу алайҳи вассалам) яхши кўрадиган даражаларга олиб чиқиш бўлмаса, бу кўрсатмаларга зид бўладиган йўлларда умуман яхшилик йўқ, у йўллар хоҳ сўфийлик йўли бўладими ёки бошқаси бўладими фарқи йўқ”
СЎФИЙЛАРНИНГ АВЛИЁЛАР ҲАҚИДАГИ ЭЪТИҚОДЛАРИ
Сўфийларнинг эътиқодларига кўра авлиёлар пайғамбарлардан улуғроқ мақомдадирлар. “Хотамул авлиё” Муҳиддин ибн Аъробий буни Муҳаммад (сав)нинг бир ҳадисини шарҳлаш билан исботламоқчи бўлади. Бу ҳадисда шундай дейилади:
“Пайғамбарлик ғиштлардан ташкил топган деворга ўхшайди. Бу девор тамоман тикланган, фақат бир ғиштгина ўрнига қўйилмагандир. Мен мана шу бўш жойга қўйиладиган охирги ғиштман. Мендан кейин набий ҳам, расул ҳам келмайди”. Ибн Аъробий “Фусусул Ҳикам” китобида бу ҳадисни шундай шарҳлайди: “Аслида деворда икки ғиштлик бўш жой бўлган. Булардан бири Хотамул анбиё, яъни пайғамбарларнинг охиргиси Муҳаммад (сав) учун ажратилган кумуш ғишт учун, иккинчиси эса “Хотамул авлиё” учун ажратилган олтин ғишт учундир. Аммо Муҳаммад (сав) мана шу олтин ғиштнинг жойини кўрмаганлар”.
Унутмаслик керакки, олтин ғишт учун ажратилган жойнинг соҳиблигига даъвогар бўлган “Хотамул авлиё” ибн Аъробийнинг ўзидир… (Қаранг: Мустафо Ислом ўғли, Имон китоби)
Сўфий авлиёларнинг ўзларини пайғамбарлардан устун, деб билишларининг сабабига келадиган бўлсак, бунинг изоҳи уларнинг ақидаларига кўра жуда оддийдир: пайғамбарлар ваҳийни Аллоҳ таолодан Жибрил (ас) воситаси ила оладилар, аммо авлиёларнинг эса бундай воситачига эҳтиёжлари йўқ, чунки улар Аллоҳ таолода “фоний ва боқий” бўла оладилар. Яъни, улар ваҳийнинг “манбаи”га эришиб, унинг ўзига айлана оладилар…
Баъзи сўфийлар авлиёларнинг пайғамбарлардан устун эканликларига далил сифатида Муса (ас) ва Хизир (ас)ларнинг Қуръони Каримдаги қиссасини далил қилиб кўрсатишга уринадилар. Яъни, авлиёуллоҳ Хизир (ас) Аллоҳнинг буюк пайғамбарларидан бири бўлган Муса (ас)га йўл кўрсатган, унинг илми ҳам Муса (ас)нинг илмидан кўпроқ бўлган, дейдилар. Бундай иддоанинг ноўринлигига далил шуки, кўпчилик Хизир (ас)нинг ҳам бир пайғамбар бўлганликларини айтишади. Қолаверса, Қуръони Каримда Хизир (ас)нинг Аллоҳнинг бандаларидан бир банда эканлиги таъкидланади ва Хизир (ас) бу машҳур қиссанинг охирида “бу ишларни ўзбошимча қилганим йўқ”, дейди (қаранг Каҳф сураси 82 оят)
Баъзи сўфий авлиёлар ўзларининг пирлари, деб ҳисоблаганлари Хизир (ас) билан учрашишларини ҳам иддоа қиладилар. Бу эса оддий ёлғондан бошқа нарса эмасдир. Чунки Хизир (ас) Муса (ас) замонида яшаган бир банда эдилар. Бутун бандалар каби у киши ҳам вақти соати келганда вафот этганлар. Бу суннатуллоҳ, яъни Аллоҳ таолонинг ўзгармас қонунидир.
“Шубҳасиз бутун нафслар ўлимни татиб кўрадилар” (Оли Имрон сураси 185)
“Эй Муҳаммад, сиз ҳам вафот этасиз, улар ҳам вафот этадилар” (Зумар сураси 30)
Суфий авлиёларнинг яна бир иддоаси уларнинг ғайбни билишларини айтишларидир. Бундай иддоа куфр бўлишига қарамай, сўфийлар учун табиий бир ҳолдир. Чунки ҳар нарсани ва ҳар кишини, ҳатто бутларни ҳам Аллоҳ, деб аташлари туфайли, уларнинг ғайбни билишларидан ҳам “табиий” ҳол бўлиши мумкин эмас. Ўзини Аллоҳ, деб ҳисоблаган бири учун албатта ҳеч қандай сирлилик қолмайди..
Қуръони Карим эса ғайбни фақат Аллоҳ таолонинг Ўзи ва Аллоҳ таоло билдирган пайтда Унинг расулларигина билишлари мумкинлигини таъкидлайди:
“Аллоҳ ғайбни билгувчидир. Бас, У Ўз ғайбидан бирон кимсани огоҳ қилмайди. Бундан Аллоҳ танлаган Расулларигина истиснодир (яъни бу расулларга Аллоҳ Ўзи истаган пайтда ғайбни билдиради) ” (Жин сураси 26-27)
Шунинг учун ҳам пайғамбаримиз Муҳаммад (сав) ҳар замон ҳам ғайбни билмаганлар. Масалан, Макка фатҳига отланилар экан, саҳобалардан бири яхши ниятда Маккадаги яқинларини огоҳлантириш учун бир аёл орқали уларга мактуб жўнатади. Аммо Аллоҳ таоло буни Муҳаммад (сав) билдиради ва Пайғамбаримиз Али (ра)га бу аёлни топиб, мактубни ундан олишни амр қилади. Чунки бу ҳозирги тушунчада муҳим “давлат сиррини” очишни билдирарди…Аммо Ифк ҳодисасида Оиша (ра) онамизга туҳмат қилинди, Муҳаммад (сав) бу воқеа қаршисида лол бўлиб қолдилар, воқеанинг моҳиятини Нур сурасидаги оятлар нозил бўлгунга қадар била олмадилар….
Шундай экан, Пайғамбарларнинг охиргиси Муҳаммад (сав) билмаган ғайбларни қайси авлиё ҳар куни билиб туради? Ким бундай гапларни ўртага отса ёки бундай иддоаларни тасдиқласа, шубҳасиз Муҳаммад (сав)га уммат бўлиш шарафини йўқотиб қўяди.
Суфий авлиёлар ҳақидаги яна ёлғон иддоалардан бири улар марҳум бўлгандан кейин ҳам ҳамма нарсадан хабардор бўлиб туришлари ва инсонларга ёрдам бера олишларидир. Шунинг учун ҳам тасаввуф ва тариқот аҳли марҳум авлиёлардан ёрдам ва ҳиммат сўраб, уларнинг қабрларини муқаддас жойларга айлантириб олганлар. Улар бу қабрларни махсус зиёрат жойи қилиб оладилар, бу қабрларни безаб, уларнинг устига мақбаралар, ҳатто масжидлар қурадилар ва бирор муаммо ёки мусибат ҳолларида бу авлиёларга ёлвориб, илтижо қиладилар, Бундай “муқаддас” жойларда қурбонлик қилиш, қабрларга ип боғлаш ва ҳ.к йўллар билан у ерда ибодат қиладилар. Бу эса Нуҳ (ас)дан бери маълум бўлган Аллоҳга ширк келтиришдан бошқа нарса эмасдир.
(Бу айтилганлар Мадинада жойлашган Муҳаммад (сав)нинг қабрларига тааллуқли эмасдир. Бунинг сабаби, биринчидан пайғамбарларнинг вафот этган жойларида дафн қилинишлари, иккинчидан эса мусулмонларнинг Пайғамбаримизнинг (сав) қабрларини ибодат жойи қилиб олмаганидир. Ислом дини қабрларни зиёрат қилишга рухсат берган, фақат бундай зиёрат марҳумлардан ёрдам сўраш учун эмас, балки ўлимни хотирлаш ва марҳумларга Аллоҳ таолодан мағфират сўраш учун амалга оширилади )
Бизнинг юртимизда сўфийларнинг раҳбарлари пир ва эшон, деб аталади. Халқ ичида бу каби тоифаларга “оқ суяк”, оддий мусулмонларга эса “қора авом”, таъбирларини қўлланадиганлар ҳам бор. “Оқ суяк”лар муқаддас зотлар ҳисобланади, уларга шартсиз итоат қилиш, уларни бошқалардан кўпроқ ҳурмат қилиш талаб қилинади. “Оқ суяклар” “қоралар” билан қуда андачилик қилмайди. Буларнинг барчаси бидъат ва хурофот ишлардир. Чунки инсонлар орасида тақводан бошқа устунлик даражаси йўқдир..
Шу ўринда авлиёлар ким ўзи, мусулмонлар ичида бундай зотлар бўладими, деган савол туғилади? Авлиё сўзи вали сўзининг кўпчилик шакли бўлиб, Қуръони Каримда аввало Аллоҳ таолони таъриф қилади. Бу сўз Аллоҳ таолога нисбатан ишлатилганда эга ва қўрувчи маъноларига келади:
“Аллоҳ мўминларнинг валиси (эгаси –қўрувчисидир). Уларни зулматдан нурга чиқаради. Кофирларнинг дўстлари эса тоғутлардир. Уларни нурдан чиқариб зулматга кўмади. Улар дўзах аҳлидирлар ва у ерда абадий қолурлар” (Бақара сураси 257)
Авлиё сўзи инсонларга ёки бошқа махлуқотларга нисбатан ишлатилганда эса дўст маъносини билдиради. Бу маънода авлиёуллоҳ Аллоҳнинг дўстлари, демакдир.
“Огоҳ бўлингизким, Аллоҳнинг дўстларига бирон хавф хатар йўқдир, улар ғамгин ҳам бўлмайдилар. Улар иймон келтирган ва тақволи кишилардир ва уларга бу дунё ҳаётида ҳам, охиратда ҳам хушхабар бордир. Аллоҳнинг сўзлари асло ўзгартирилмас. Мана шу улар учун буюк бир бахтдир” (Юнус сураси 62-64)
Бу оятлар диққат билан ўқилганда, Аллоҳ дўстларининг кимлар эканлигини ўрганиб олиш мумкин бўлади. Аллоҳнинг дўстлари аввало иймон ва тақво соҳибидирлар. Улар учун хавф хатар йўқдир ва улар ғамгин ҳам бўлмайдилар. Яъни, улар иймони ва тақвоси туфайли Аллоҳдан бошқа ҳеч ким ва ҳеч нарсадан қўрқмайдилар. Бунинг маъноси Аллоҳнинг дўстлари золимларга бўйин эгмайдилар ва Иброҳим алайҳиссалом Намрудга, Муса алайҳиссалом Фиръавнга ва Муҳаммад салоллоҳу алайҳиссалом Абу Жаҳлга қарши чиққанлари каби, улар ҳам ўз вақтларида яшаган ва ҳали ҳозирда яшаётган золимларга қарши чиқадилар. Аллоҳ дўстларининг бундай золимларга қарши чиқишлари ва мўминларга Ҳақ йўлидаги мужодалада раҳбарлик қилиб, золимларни мағлубиятга учратишлари уларнинг энг катта каромати ҳисобланади. Бундай Аллоҳ дўстларига мисол сифатида Салоҳиддин Аюбий, султон Муҳаммад Фотиҳ, Умар Мухтор ва бошқаларни кўрсатишимиз мумкин. Замонамизда ҳам бундай Аллоҳ дўстлари ҳақ йўлида мужодаларини давом эттирмоқдалар. Аллоҳ дўстларидан яна бошқа кароматлар ҳам содир бўлиши мумкин, фақат бу кароматларни истидрож, яъни мўмин бўлмаган кишиларда кўринадиган ғайрибатиий ҳоллардан (олов устида юриш, вужудидан сих ўтказиш ва ҳк.) ажратиш лозимдир.
Сўфийларнинг ақида ва амалларидаги энг буюк таҳликалардан бири Аллоҳнинг ҳаром ва ҳалол ҳукмларини бекор қилишларидир. Уларнинг ақидаларига кўра ҳамма нарса Аллоҳнинг ўзи ҳисоблангани учун бу муқаддас борлиқнинг зотида ҳаром саналадиган нарсанинг ўзи бўлиши мумкин эмас. Шунинг учун ҳам сўфийлардан бирига “агар вужуд битта бўлса, нима учун никоҳ масаласида хотин ҳалол, она эса ҳаромдир, деб сўралади. Ўша сўфий бу саволга шундай жавоб беради: Бизнинг наздимизда ҳамма нарса бир нарсадир (яъни Аллоҳдир). Анови сўқирлар ҳаром, дедилар ва биз ҳам сизларга ҳаром, дедик”. (Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, “Тасаввуф ҳақида тасаввур китобидан”).
Унутмаслик керакки, онани, опа-сингилларни ва шунга ўхшаш насл жиҳатдан кишининг ўзига яқин бўлган аёлларни никоҳлашни “анови сўқирлар” эмас, Аллоҳ таолонинг ўзи ҳаром қилгандир:
“Сизлар учун оналарингизни, қизларингизни, опа-сингилларингизни, аммаларингизни, холаларингизни, ака-укаларингизнинг қизларини, опа-сингилларингизнинг қизларини, эмизган оналарингизни, эмишган опа-сингилларингизни, қайноналарингизни, жинсий алоқада бўлган хотинларингизнинг аввалги эрларидан туғилган қизларини никоҳингизга олиш (уларга уйланиш) сизларга ҳаром қилинди. Аммо хотинларингиз билан жинсий алоқа қилмаган бўлсангиз (уларни талоқ қилгандан кейин уларнинг аввалги эрларидан туғилган қизларига уйлансангиз), сизлар учун гуноҳ йўқдир. Яна ўз пушти камарингиздан бўлган ўғилларингизнинг хотинларига уйланиш ва опа-сингилларга бир пайтнинг ўзида уйланиш ҳам ҳаром қилинди ” (Нисо сураси 23)
Тасаввуфда шайх ёки авлиёларга алоқали яна бир муаммо робита, яъни воситачилик муаммосидир. Буни Аллоҳга ибодатда муридларнинг ўз пирларини восита қилиб олишлари ҳам, деб аташ мумкин. Бундай восита қилишнинг сабаби, муридларнинг пирларини улар биздан устун, биз гуноҳкор бандалармиз, шайхларимиз эса гуноҳлардан пок, улар Аллоҳнинг дўстлари ва севган бандаларидир, улар бизга нисбатан Аллоҳга яқин ва бизни Аллоҳга яқинлаштиради, деган хато тушунчаларидир. Бунга кўра, Аллоҳга дуо илтижо қиладиган мурид аввал пирини кўз ўнгига келтиради, кейин эса Аллоҳ таолога тоат ибодатда бўлади. Баъзи сўфийлар бу мақсадда пирлари ёки шайхларининг расмларини ўз олдиларига қўйиб, бу орқали Аллоҳ таолога ибодат қиладилар. Бундай восита қилиш шу даражага борадики, баъзи сўфийлар Аллоҳдан муродимни истаган эдим бермади, сўнгра фалончи авлиёдан истадим, муродим ҳосил бўлди, дейдилар. Бу йўлда бўлган сўфийлар учун шайх ёки пирларининг тирик ёки ўлик эканлигининг аҳамияти йўқдир, чунки улар ўзлари ва Аллоҳ таоло ўртасида восита қилиб олган шайхларининг ҳамма вақт ва ҳамма ҳолларда уларга ёрдам бера олишларига ишонадилар.
Бундай воситачилик ақида ва амаллари Макка мушрикларининг Аллоҳ таолога қилган тоат ибодатларида ҳам мавжуд эди:
“Огоҳ бўлингизким, холис (соф) дин Аллоҳнинг динидир. У Зотдан ўзгаларни авлиё -дўст қилиб олганлар, уларга фақат бизни Аллоҳга яқинлаштирсинлар, деб ибодат қилмоқдамиз, дейдилар. Шубҳасиз, Аллоҳ улар ихтилоф қилаётган нарсалар устидан ҳукм қилур. Шубҳасиз, Аллоҳ бундай ёлғончи ва кофир кимсаларни ҳидоятга бошламайди” (Зумар сураси 3)
Шунингдек, Қуръони Каримда мўминларни ҳеч ким ва ҳеч нарса Аллоҳга яқинлаштира олмаслиги, фақат иймон ва яхши амаллар бундан мустасно эканлиги таъкидланади:
“Сизларни Бизга яқинлаштирадиган (Аллоҳ ризосига эриштирадиган) нарса молу дунёларингиз ва болаларингиз эмас, иймон ва солиҳ амалларингиздир” (Сабъа сураси 37)
“Эй мўминлар Аллоҳдан қўрқингиз ва Унга яқин бўлиш (Аллоҳ ризосига эришиш) учун васила излангиз. Аллоҳ йўлида жиҳод қилингиз, шояд шунда нажот топсангиз” (Моида сураси 35)
Бу ояти карималарда таъкидлангани каби, Аллоҳ ризосига эришиш учун лозим бўладиган воситалар иймон, тақво, солиҳ амаллар, шу жумладан Аллоҳ йўлида қилинадиган жиҳод экан. Шунинг учун ҳам уламолар Аллоҳ таоло ва бандаси орасидаги воситаларни тўғри ва нотўғри воситалар, дея икки гуруҳга айирганлар. Тўғри воситаларга Асмо ул ҳуснаси билан Аллоҳ таолога дуо қилиш, мўмин банданинг ўз солиҳ амалларини зикир қилиб, Аллоҳ таолодан ёрдам сўраши (бунинг далили Пайғамбаримиз (сав)нинг ғорда қолиб кетган уч кишининг ўз солиҳ амалларини зикир қилиб, Аллоҳдан ёрдам сўраганлари ҳақидаги саҳиҳ ҳадисидир) ва мўминларнинг Аллоҳдан ёрдам истаб бир бирлари учун дуо қилишларидир. Мана шу уч тўғри воситани унутиб ёки бу тўғри воситалар билан бирга тирик ёки ўлик пирларни, уларнинг қабрларини, расмларини, кийим кечакларини ва шунга ўхшаш нарсаларни Аллоҳга ибодатда восита қилиб олиш тўғри эмасдир.
“Ваҳдатул вужуд” ақидасининг натижалардан бири ҳам бутун динларнинг бир дин, деб ҳисобланишидир. Чунки ҳамма нарса Аллоҳ, Аллоҳ таолони эса ҳамма нарса, деб ишонадиганлар Ислом ва ботил динлар орасида фарқ йўқ, деб ҳисоблаганлар. (қаранг: Шомил Ислом Энсиклопедияси.http://www.sevde.de/islam_Ans/islam_ans.htm, туркча матн)
Бундай умумий “дин” яратишга уринганлардан бири Бобурнинг невараси Акбаршоҳ эди. Бу подшоҳ “Ваҳдати вужуд” ақидаси жамиятда кучли таъсирга эга бўлган бир замонда яшаган. У бу ақидадан ўзининг ҳокимиятини янада мустаҳкамлаш йўлида фойдаланмоқчи бўлади. Чунки Ҳиндистонда жуда кўп дин вакиллари яшар эди ва Акбаршоҳ уларни бир динга ишонтириш орқали бошқарувни янада қулайлаштиришмоқчи бўлган эди. 1582- йилда Акбаршоҳ “Дини илоҳий” номи билан янги динни эълон қилади. Бу “янги дин” Ислом, насронийлик, зардуштийлик, ҳинд динлари, шиалик, жайнизм ва будда динининг эътиқод, ибодат ва муамолат қоидаларини бир орада тўплаганди.(қаранг:http://tr.wikipedia.org/wiki/Ekber_%C5%9Eah, туркча матн)
Албатта, Ислом динининг асосларини билган кишилар бундай “янги дин”га лоқайд қола олмас эдилар. Акбаршоҳ билан бир пайтда яшаган имом Роббоний подшоҳ ихтиро қилган янги динга қарши чиқиш билан кифояланмай, ўзи ҳам аввал эътиқод қилган “Ваҳдати вужуд” ақидасидан воз кечади ва бунинг ўрнига “Ваҳдатул Шуҳуд” ёки “Ла машҳуда иллаллоҳ” (Аллоҳдан бошқа кўринадиган нарса йўқдир) ақидасини ўртага ташлайди. Бу ақида ҳам сўфийликнинг бир кўриниши бўлиб, бунга кўра фано ҳолида бўлган солик бутун кўринадиган нарсаларда Аллоҳни кўраяпман, деб эътиқод қилиши лозим бўлади. Имом Раббонийнинг бу уринишини ўз замонасидаги ақидавий ва ижтимоий муаммолар қаршисида бир муроса йўли, деб тушуниш керак. Фақат бу уринишни Муҳаммад (сав) келтирган “Ла илоҳа иллаллоҳ” ақидасининг айни ўзи, дейиш ҳам қийин. Чунки пайғамбаримиз (сав) Қуръони Карим билан нозил бўлган тавҳид ақидасини таблиғ қилар эканлар, инсонларни Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқлигига даъват қилган эдилар. Яъни, Аллоҳ таоло ягона илоҳдир ва илоҳлик сифатлари фақат Аллоҳгагина хосдир, махлуқотга бу илоҳий сифатларни бериш мумкин эмас, акс ҳолда сохта илоҳлар саналадиган бутлар ва уларга бандалик қиладиган мушриклар ўртага чиқади, бу эса Ислом динига зиддир. Муҳаммад (сав) инсонларни мана шундай сохта илоҳларга бандалик қилишдан қайтарганлар ва бундай ақида ва ибодатда бўлган мушрикларга қарши жиҳод қилганлар. Муҳаммад (сав)нинг даъватларида “Ла вужуда иллаллоҳ” ва “Ла шуҳуда иллаллоҳ”, деган ақидаларга умуман ўрин берилмагандир.
ТАСАВВУФ ВА ТАРИҚОТЛАРНИНГ ЎРТАГА ЧИҚИШ САБАБЛАРИ
Тасаввуфнинг ҳижрий учинчи асрда ўртага чиққанлиги маълумдир. Тариқотларга эса ундан кейинги асрларда асос солинган. Яъни, саодат асри ва ундан кейинги асрда тасаввуфнинг на ақидаси на да тариқотлар мавжуд бўлган эмас эди. Саодат асридан кейин мусулмон дунёсида содир бўлган воқеалар нафақат тасаввуфнинг, балки калом илми ва фалсафанинг, фиқҳий мазҳабларнинг, турли ақидавий фирқаларнинг ўртага чиқишига сабаб бўлган эди. Ўша вақтда яшаган мусулмонларнинг ҳаётларидаги ақидавий ва амалий ўзгаришларнинг асосан Ислом динига ва мусулмонларнинг ибодат ва муомалат ҳаётларига манфий жиҳатдан таъсир қилгани ҳам бир ҳақиқатдир. Бу даврда мусулмонлар орасида содир бўлган турли воқеаларни ва уларнинг мусулмонлар ҳаётида ўзгаришларга олиб келган натижаларини қисқача санаб ўтайлик:
1) Халифа Усмон (ра)нинг шаҳодати, соҳабаларни ларзага солган фитна, ўзаро низо ва келишмовчиликлар.
2) Ҳазрати Али (ра)нинг халифалиги ва шаҳодати. Мусулмонлар орасидаги ихтилофларнинг чуқурлашуви.Саҳобалар орасидаги Сиффин ва бошқа урушлар.
3) Ҳазрати Муавия (ра)нинг халифалиги. Халифанинг мусулмонларнинг Шўросида сайланишининг бекор қилиниши ва унинг отадан фарзандига мерос сифатида ўтишининг жорий қилиниши.
4) Халифаликдан салтанатга ўтиш. Асри саодатда ва хулофаи рошидин замонида давлат динга хизмат этадиган восита сифатида кўрилар эди. Салтанатнинг ўртага чиқиши билан дин давлатга хизмат этадиган восита ҳолига келди.
5) Турли сиёсий ва ақидавий фирқаларнинг ўртага чиқиши: буларга мисол сифатида шиа, мутазила, қадария, жабрия, хорижия каби фирқаларни кўрсатиш мумкин.
6) Ислом динининг арабларга оид бўлмаган минтақаларга тарқалиши. Саҳоба насли каби ҳақиқий маънода набавий таълим ва тарбиядан ўтмаган, Ислом динини тавҳид мужодаласида иштирок этиш билан эмас, балки Исломни унинг бошқа ўлкаларга ёйилиши натижасида қабул қилган янги мусулмон авлодларнинг ўртага чиқиши.
7) Исломни янги қабул қилган халқларнинг жоҳилият давридаги урф одатларининг ва шу жумладан ҳиндлар, юнонлар ва форсларнинг диний- фалсафий қарашларининг мусулмонларнинг ақида ва амалларига салбий таъсир ўтказиши…
Бундай фитна ва низолардан Ислом дини тамоман бузилиб кетган эканда, дейиш нотўғри ҳисобланади. Чунки ўша давр мусулмонлари ҳаётидаги тушунмовчиликларни ўртадан қолдириш ва Ислом динини Қуръони Карим ва Муҳаммад (сав)нинг саҳиҳ суннатларига кўра давом этирришни ўз зиммаларига оладиган жамоат вакиллари доимо мавжуд бўлган. Булар “Аҳли суннат вал жамоат”нинг мазҳаб имомлари ва уларни Ҳақ йўлда таъқиб этган мўмин мусулмонлардир.
Тасаввуф ва тариқотларнинг ўртага чиқиш сабабларидан хулоса чиқарадиган бўлсак, умумий тарзда шуни айтиш мумкин. Тасаввуф ва тариқотлар саодат асрида ҳам, ундан кейинги юз йилда ҳам мавжуд бўлмаган. Ислом дини Аллоҳ таоло мукаммал қилган шаклда нозил бўлган ва унинг ибодат ва муомалат қоидалари Муҳаммад (сав)нинг Суннатларида ўз аксини топган эди. Фақат мусулмонларнинг кейинги авлодлари ўзаро фитна ва фасодга тушдилар, уларнинг ораларида турли ихтилофлар ва низолар ўртага чиқди ва бу низоларнинг мусулмонларнинг ақидаси, сиёсати ва ижтимоий ҳаётига таъсири катта бўлди. Муҳаммад (сав) ва саҳоба замонида Ислом ақида,ибодат, сиёсат, илм ва аҳлоқнинг мажмуаси эди. Мусулмонларнинг кейинги насллари ўз ҳаётларида Исломнинг мана шундай ботиний ва зоҳирий бирлигини қўрий олмадилар. Бошланишда сиёсий сабаблар билан чиққан низоларнинг натижасида ишларни Шўро билан ҳал қилиш қоидасидан воз кечилди. Натижада халифалик ўрнини салтанат эгаллади. Диннинг амалий ҳаётга жорий қилинишида восита саналадиган давлат ва ҳукумат дин устидан ўзининг ҳокимиятни қурди. Бу эса ўз ўрнида динни давлатнинг ўз мақсадларини амалга оширишда фойдаландиган воситасига айлантирди. Дин устидан назоратни ўз қўлига олган давлат ва унинг тақводан узоқ раҳбарлари диннинг илм ва ахлоқ жабҳаларининг ҳам ўзларига итоат қилишини истар эдилар. Яъни, уламолардан уларнинг истакларига кўра фатво бериш, мусулмонлар оммасидан эса ҳокимият вакилларининг дунё завқига берилиб, мансаб, шаҳват ва мол мулк ортириш йўлидаги мажораларига кўз юмиш талаб қилинарди. Натижада мусулмон омманинг асосий қисми чорасиз ўлароқ диндан мустақиллик эълон қилган ва динни ўз “бандасига” айлантирган сиёсий иродага бўйин эгишга мажбур бўлди ва инсонлар аста секин ўзини Аллоҳнинг ердаги сояси, деб эълон қилган ҳукмдорларнинг “динига” эргашди. Яъни, инсонлар иймонга кўра яшаш ўрнига, яшашга кўра иймон келтирадиган тоифаларга айландилар. Асри соадатдан ва хулофаи рошидин замонидан кейин мусулмонлар орасида чиққан турли эътиқодий ва фиқҳий мазҳабларнинг илдизини мана шундай диний “парадоксда” (зиддият ва ихтилофларда) излаш керак бўлади. Фақат омманинг ичида унинг кўр-кўрона ҳаракатига эргашмай, ҳақни ҳақ, ботилни ботил санайдиганлар ҳам йўқ эмас эди, албатта. Аҳли суннат вал жамоат йўлини мана шундай эътиқодий ва амалий бўҳронларга қарши ҳимоя қила олган ва ҳеч шубҳасиз Қуръоний тавҳиднинг ҳимоячилари ва қаҳрамонлари ҳисобланадиган сунний мазҳаб имомлари мана шулар жумласидандир. Бу имомлар ўз эътиқодларини ва амалларини дин устидан ҳукмронликни қўлга киритган сиёсий иродага таслим этмадилар, улар фатволарида Қуръон ва Суннатнинг руҳидан айрилмасликка ҳаракат қилдилар ва бундай фидокорликдан жонларини таслим қилиш эвазига бўлса ҳам воз кечмадилар…
Замонамиздаги илғор турк уламоларидан Мустафо Ислом ўғли имон тарихидаги бу ўзгаришларни шундай таърифлайди: Имон бошланишда бутун сифатлари билан тамоман соф имон эди. Сўнгра унга сув қўшдилар ва имон ақида ҳолига келди. Сўнгра ақидага ҳам сув қўшдилар, у каломга айланди. Айни шаклда каломдан фаласафа туғилди..
Ақидавий ва фиқҳий ихтилофлар, сиёсий низолар, илмнинг босқи остига олиниши, ахлоқ таназзули, калом ва фаласафанинг ўртага чиқиши, Исломга бегона юнон, форс ва ҳинд дунёқарашларининг мусулмонларнинг эътиқодий ва амалий ҳаётларига таъсири. Бу омилларнинг барчасининг тасаввуфнинг ўртага чиқишида аҳамияти бордир.
ТАСАВВУФНИНГ АСОСИ СИФАТИДА КЎРИЛАДИГАН ИСЛОМИЙ ҚАДРИЯТЛАР
Аҳли тасаввуфлар ўз йўлларини, яъни тариқотларини таъриф этар эканлар, таъбир жоиз эса, бу йўлларнинг марказига Ислом динининг “энг ёғли” қисмларини жойлаштирадилар. Ҳақиқатан ҳам тасаввуф ва тариқотларнинг асоси, деб қараладиган сифатлар Ислом динининг асосий қадриятларидир. Булар нафс тазкияси (покланиши), ихлос, эҳсон, Аллоҳ таолони зикир қилиш, дунё ҳаётига мойил бўлмасдан яшаш, тавба ва истиғфор қилиш каби хусусиятлардир. Булардан баъзиларини Аллоҳ таоло Ўз бандаларига фарз қилган, баъзилари эса мусулмон киши учун вожиб ва суннат бўлган амаллардир.
Тазкия Аллоҳ таолонинг пайғамбарларга марҳамат қилган вазифаларидан биридир:
“Аллоҳ уммийларга улардан бири бўлган, уларга оятларни тиловат қиладиган, уларни тазкия қиладиган (поклайдиган), ҳамда уларга Китоб (Қуръон) ва Ҳикмат (Суннат)ни ўргатадиган пайғамбарни юборган Зотдир” (Жума сураси 2)
“Кимки нафсини покласа, у қутулади, кимки нафсини кирлатса, у хусронда қолади” (Шамс сураси 10-11)
Тафсирларда тазкия ёки нафс тазкияси, дейилганда инсоннинг ўзини аввало ширк ва жоҳилият ибодатлари ва муамолотларидан поклаши кераклиги айтилади. Демак, тазкия фақат сўфий бўлишнинг эмас, мусулмон бўлишнинг шарти экан. Чунки ширкни рад қилиб, тавҳидга имон келтирмаган киши зотан мусулмон ҳисобланмайди.
Ихлос банданинг бутун амалларини Аллоҳ ризоси учун амалга оширишини билдиради. Бунинг зидди риё бўлиб, у кичик ширкдир. Риё билан амалга оширилган ишлар Аллоҳ таоло наздида қабул бўлмайди.
Эҳсон бандаликни Аллоҳ таолони кўриб тургандек амалга оширишдир. Инсон Аллоҳ таолони кўра олмайди, аммо Аллоҳ таоло бандасини кўриб туради. Бу ҳақда машҳур Жибрил ҳадисида баён қилингандир. Эътибор берилса, ҳадиси шарифда банда учун Аллоҳ таолони “кўриб тургандек” лафзи ишлатилгандир. Яъни, ҳадисда Аллоҳ таолони бевосита кўриш (бандаларнинг бу дунёда Аллоҳни кўриш имконлари йўқ) ёки бўлмаса фано ҳолида кўзга кўринадиган ҳар нарсада Аллоҳни кўриш (ваҳдати шуҳуд), деб айтилмаган.
Аллоҳ таолони зикир қилиш имон келтирган бандалар учун зарурий амалларинг энг асосийси, дейилса хато бўлмайди. Чунки Аллоҳни зикир қилиш бутун ҳолларда ва давомли ўлароқ амалга оширилиши Қуръони Каримда марҳамат қилингандир:
“Улар оёқда турганларида, ўтирганларида ва ётганларида Аллоҳни зикир қиладилар” (Оли имрон сураси 192)
Эътибор берилса, бу ояти каримада Аллоҳни зикир қилиш давомли бўлиши таъкидланмоқда. Чунки инсон шу уч ҳолатдан бирида бўлади: оёқда туриш, ўтириш ва ётиш. Шунингдек, оятларда Аллоҳни зикир қилишда самимий бўлишлик таъкидланади:
“Энди маросимларингизни адо қилгандан кейин худди оталарингизни эслагандек Аллоҳни эсланглар, балки унданда қаттиқроқ эсланглар (зикир қилинглар)” (Бақара сураси 200)
Аллоҳни зикир қилиш усули ҳақида:
“Парвардигорингизни ичингиздан ёлвориб, Ундан қўрқиб, дилдан эртаю кеч ёд (зикир) қилинг ва ғофил кимсалардан бўлманг” (Аъроф сураси 205)
Қуръони Каримнинг номларидан бири ҳам аз-Зикирдир:
“Албатта бу зикирни (Қуръонни) Биз индирдик ва шубҳасиз Ўзимиз уни сақлагувчимиз” (Ҳижр сураси 9)
Шунинг учун инсонларга билмаган нарсаларини зикир (Қуръон) аҳлларидан сўраш таъкидлангандир:
“Агар билмасангиз зикир аҳлидан (аҳли Қуръондан) сўранг” (Наҳл сураси 43)
Бутун бу айтилганларнинг хулосаси шундан иборатки, Аллоҳни зикир қилиш мўминларнинг узлуксиз амалга оширадиган ибодатлари экан. Шунинг учун ҳам зикир ибодатини қилиш учун таҳоратли бўлиш талаб қилинмайди. Фақатгина ҳаммом ва шунга ўхшаш ноқулай жойлардан бошқа бутун маконларда Аллоҳни зикир қилиш мумкиндир. Бунинг сабаби доимо Аллоҳ таолони зикир қиладиган банда ғофиллардан бўлмайди. Ғофил киши эса Аллоҳни унутган кишидир. Аллоҳ таолони унутиш билан киши шуурсиз ёки ақлсиз бўлиб қолмайди. Фақат Аллоҳ таолони унутган кишининг нафсида ҳамон шайтонлар ғалаён ва васваса қила бошлайди. Чунки Аллоҳни унутиб, ғофил бўлган кишиларнинг нафси шайтонлар тўпланадиган маконга айланади. Бундай киши ҳар ҳар замонда Аллоҳни зикир қиладиган бўлса, унинг нафсига ўрнашиб олган шайтонлар, худди милтиқ овозидан қўрққан қарғалар каби, Аллоҳнинг зикридан қўрқиб қочадилар. Киши ғофиликка қайтиши билан шайтонлар яна бундай инсонга васваса қилишни давом эттирадилар.
Мўмин мусулмонлардан амал қилишда Аллоҳни унутмаслик, яъни зикир қилиш исталгандир. Чунки инсонлар савобни ҳам, гуноҳни ҳам амал қилиш билан ортирадилар. Демак, зикирдан мақсад Аллоҳ ризоси учун яхши амаллар қилиш ва ёмон амаллардан эса узоқлашиш экан. Қисқача айтадиган бўлсак, бу бутун ишларни Аллоҳнинг номи билан бошлаш, ишдан яхши натижа олинганда Аллоҳга ҳамд айтиш, яхши натижа олинмаганда эса, айбни нафсидан кўриб, яхшиликдир, иншааллоҳ, дейишдир.
Пайғамбаримиз (сав)нинг саҳиҳ ҳадисларида “Аллоҳни зикир қиладиган киши тирик инсонга, Аллоҳни зикир қилмайдиган киши эса ўлган инсонга ўхшайди”, дейилган.
Аллоҳ таолони зикир қилиш ҳақида кўпроқ тўхталишимизнинг сабаби, аҳли тасаввуфлар ўзларининг ибодатларида асосий нуқтани Аллоҳни зикир қилишга қаратишларидир. Сўфийлар тузган тариқотларда ҳам айнан Аллоҳни зикир қилиш мажлисларига асосий эътибор берилади. Аммо юқорида айтилганлардан маълум бўлдики, Аллоҳни зикир қилиш иложи борича узлуксиз бўлиши керак экан. Мўмин кишининг эса узлуксиз зикир жамоатида бўлиш имкони йўқдир. Демак, Аллоҳни зикир қилиш учун алоҳида тариқот тузишга эҳтиёж ҳам йўқдир. Қолаверса, Аллоҳни зикир қилиш учун жамоат бўлиб, мусиқа ва рақс тарзида ибодат қилишнинг динимизда далиллари ҳам йўқдир…
Қилган гуноҳ ва хатолари учун тавба ва истиғфор қилиш ҳам, худди Аллоҳ таолони зикир қилиш каби, фақат аҳли тасаввуфларга эмас, бутун мусулмонларга амир қилинган ишлардандир.
Тасаввуфнинг мақсадларидан бири комил инсон етиштиришдир, дейдиганлар ҳам бор. Луғатда “комил” сўзи нуқсонлардан холи, айбсиз, хатосиз ва гуноҳсиз бўлиш демоқдир. Қуръони Каримда Ислом динининг комил, яъни мукаммал даражада нозил қилинганини юқорида айтиб ўтган эдик. Аммо инсонлар учун комил, яъни нуқсон ва хатосиз бўлиш, деган қоида йўқдир. Аксинча, Муҳаммад (сав)нинг саҳиҳ ҳадисларида “Одам ўғиллари хатокордир. Хато қиладиганларнинг энг яхшиси тавба қилувчилардир”, дейилгандир. Яъни, Аллоҳнинг борлигига ва бирлигига иймон келтириш билан инсонлар амалларида хато қилмайдиган фаришталарга айланмайдилар. Фақат мўмин мусулмон киши имонсизлар каби ҳаётини фисқу фужур ва Аллоҳ таолога исён билан ҳам ўтказмайди, билиб билмай хато ва гуноҳ қилганида эса дарров тавба қилиб, ўзини ўнглашга ҳаракат қилади…
Шундай қилиб, юқорида қисқа таъриф қилинган ва аҳли тасаввуфга оид, дея ҳисобланадиган қадриятлар аслида аҳли исломларнинг барчасига оид бўлган сифатлар экан. Демак, мусулмонларни сўфий мусулмон ёки оддий мусулмон, дея ажратишнинг ҳам кераги йўқ экан. Шундай бўлгандан кейин, тасаввуфга ва тариқотларга эҳтиёж борми, деган саволнинг туғилиши табиийдир…
Масаланинг моҳиятини билган баъзи илмли кишилар тасаввуфни икки шаклда таъриф қиладилар: фалсафий тасаввуф ва сунний тасаввуф. Улар фалсафий тасаввуф деганда аслида Исломга зид бўлган, Холиқ ва махлуқни бир, инсонлар бутларга ибодат қилсалар ҳам аслида Аллоҳ таолога ибодат қилади, авлиёлар пайғамбарлардан устун мақомда , ҳалол ва ҳаром қилинган нарсалар орасида аслида фарқ йўқ, деб эътиқод қиладиган сўфийларнинг йўлларини назарда тутадилар. Сунний тасаввуф эса Қуръони Карим ва Суннат доирасида нафс тазкияси ва имонда тараққий қилишни билдиради, дейдилар. Тасаввуфни бу шаклда айиришга ҳам ижобий, ҳамда салбий нуқтаи назардан баҳо бериш мумкиндир. Ижобий баҳолашдан мақсад, ҳақиқатан ҳам тасаввуф ва тариқот йўлида бўлганларнинг ҳаммаси ботил эътиқод ва амалларда бўлганлар, дейиш ҳақсизлик бўлар эди. Бу мақоланинг исмланишида ҳам шу ҳақиқатни ҳисобга олганмиз. Шунинг учун ҳам тасаввуфни юқорида айтилгани каби фалсафий ва сунний, дея иккига айириш асоссиз эмасдир. Чунки бундай айириш биринчидан, Ҳақ ва ботил эътиқод ва амаллар орасида чегара қуришга уриниш бўлса, иккинчидан, ўзларини аҳли тасаввуф, дея ботил йўлларга ўтиб кетганларни, ҳикмат билан, қайтадан Ҳақга даъват қилишдир. Яъни бу, сих ҳам куймасин, кабоб ҳам куймасин қабилида иш тутиб, аҳли тасаввуф ва уларга қарши бўлганлар орасида кераксиз низо ва ихтилофларга ўрин бермай, масалани тинчлик йўли билан ҳал қилишга қаратилган бир уринишдир.
Энди тасаввуфни фалсафий ва сунний, деб ажратишни салбий баҳолашга келадиган бўлсак, бу тасаввуф ва тариқотларни таг томири билан рад қиладиганларнинг йўлидир. Бундай рад қилишнинг асосий сабаби, тасаввуф ва тариқотларнинг Қуръон ва Суннатда ўрни бўлмаганидир. Албатта, бундай рад қилиш аввало юқорида “фалсафий” тасаввуф, деб аталган ботил эътиқод ва амалларнинг барчасини, ҳамда “”сунний тасаввуф”нинг моҳиятини қабул қилган ҳолда, умумиятла тасаввуф ва тариқот исмларини рад қилдиришни билдиради. Бундай рад қилишни бошқа мисоллар келтириш билан изоҳлашга уриниб кўрайлик: маълуки динимизда сунний сосиализм ёки сунний демократия, деган тушунчалар йўқдир. Исломнинг моҳиятини билган кишилар динимизда бундай йўл ёки йўналишларни ҳеч тараддудсиз рад қиладилар. Лекин бу Ислом динида сосиализмда бўлгани каби ижтимоий тенглик, жамиятнинг заиф ва ночор қисмларини ҳимоя қилиш ёки бўлмаса демократияда бўлгани каби ишларни маслаҳатлашиш (шўро) билан қилиш, инсон ҳуқуқларига амал қилиш, раҳбарларни сайлаш ва танқид қилиш каби қадриятлар йўқдир, деган маънога ҳам келмайди. Бундай қадриятлар Ислом динида мавжуддир, аммо уларнинг асоси ва шакли сосиализм ва демократиядан фарқли бўлгани учун, сунний сосиализм ва сунний демократия тушунчалари ўз ўзидан моҳиятини йўқотади. Шунга қарамасдан, агар бундай тушунчалар зўрма зўраки Исломга илова қилинадиган бўлса, биринчидан бу Қуръон ва Суннатга мос уриниш ҳисобланмайди, иккинчидан эса инсонларнинг тасаввурида Ислом ва унга мухолиф бўлган сосиализм ва демократия ҳақидаги тушунчаларининг аралаш қуралаш бўлишига олиб келади. Бу эса Ҳақ ва ботилни бир-бирига аралаштиришдан бошқа нарса эмасдир. Худди шундай Ислом динида нафс тазкияси, Аллоҳни зикир қилиш, тақводор бўлиш каби ижобий хусусиятларни “сунний тасаввуф”, деб аталадиган бўлса, бу юқорида айтилгани каби биринчидан, зўрма зўраки уриниш бўлади, иккинчидан ҳақ дини бўлган Исломнинг ботил тушунча ва амаллардан иборат бўлган “фалсавий тасаввуф” билан аралаш қуралаш бўлиши эҳтимолини туғдиради. Сосиализм ва демократия аслида Исломга бегонадир, лекин тасаввуф ва тариқотлар мусулмонларнинг ўз ҳаётий тажрибаларидан ўсиб чиққан қадриятлардир, дейдиганларга жавобимиз Пайғамбаримиз (сав)нинг ҳадисларидаги маънодир: Бизнинг ишимизга (динимизга) биз қилмаган ишларни илова қилиш, рад қилинади. Яъни, Ислом Аллоҳ таоло нозил қилган ва Муҳаммад (сав) мўмин мусулмонларга ўргатган нарсалардир, мусулмонларнинг ўзлари тўқиб олган нарсалар эмасдир…
ЖАМОАТ ВА ТАРИҚОТ
Маълумки, тариқотнинг маъноси йўлдир. Тасаввуфий маънода тариқот Аллоҳ таолога олиб борадиган йўлдир. Бу йўлда бўлишни истаган киши аввал шариат, сўнгра маърифат ва ниҳоят ҳақиқат босқичларидан ўтиши керак бўлади. Яъни, тариқотнинг маъноси унга кирган кишини охир оқибатда Аллоҳга таолога “олиб боришдир”. Юқорида бундай ақида ва амалларнинг нотўғри эканлигини далиллар билан изоҳлашга уриндик. Чунки Ислом динининг ғояси иймонли кишиларнинг Аллоҳ таолога бориши ёки эришиши эмас, (бу зотан мумкин ҳам эмас) Аллоҳ таолонинг розилигига эришишдан иборатдир. Шунинг учун ҳам Қуръони Каримда “Аллоҳ у мўминлардан рози бўлди, улар ҳам Аллоҳдан рози бўлдилар” (Баййина сураси 8), дейилади.
Аллоҳ таолонинг розилигига эришишни истаган киши, аввало тавҳид ақидасига иймон келтириши ва ҳаётини бу ақидага кўра тартибга солиши керак бўлади. Яъни, Ислом дини аввал ҳар бир инсонга шахсан мурожаат қилади ва бу инсондан ўзини ислоҳ қилишини талаб қилади. Қуръони Каримда мавжуд бўлган ҳақиқатлардан бири ҳам шахслар ўзларини ислоҳ қилмагунча, Аллоҳ таолонинг жамиятни ислоҳ қилмаслигидир.
“Бир қавмнинг шахслари ўзларини ислоҳ қилмагунча, Аллоҳ бу қавмни ислоҳ қилмайди” (Раъд сураси 11)
Фақат ўзларини Исломга кўра ўнглаб олиш учун инсонлар бир бирларининг ёрдамларига ҳам муҳтождирлар. Бундай ёрдам аввало мўминларнинг инсонларни Исломга даъват қилиши, мусулмонларнинг бир бирларига амру бил маъруф ва наҳйи анил мункар қилишлари ва мусулмонларнинг жамоат ҳолида динларини ўрганишлари ва унга яна жамоат ҳолида амал қилишларини билдиради. Муҳаммад (сав) саҳиҳ ҳадисларида “Ёлғиз мусулмон сурувдан ва чўпондан айрилиб, тоғда ёлғиз қолган қўйга ўхшайди”, деганлар. Бу қўйнинг умри атига бир неча соатлик эканлиги ўз ўзидан маълум. Худди шундай жамоатдан айри қолган мусулмоннинг иймони ҳам таҳликада қолади.
Хўш, мусулмонларга жамоат бўлиш вожиб экан, биз бугун қайси жамоатга эргашишимиз керак, деган савол туғилиши табиийдир. Бугунги кунда бироз ошириб гапирадиган бўлсак, жамоатларнинг сони мусулмонларнинг сонидан кўпроқ ва ҳар бир жамоат инсонларни ўз сафларига даъват қилаётгани ҳам маълумдир. Мусулмонлар салафийларгами, сунний сўфийларгами, акромийларгами, ҳизбут таҳриргами, таблиғчиларгами, нурчиларгами, ихвонгами ва ҳ.к жамаотлардан қайси бирига эргашишлари керак? Халқимизнинг “Дард устига чипқон ” мақоли мана шундай ҳоллар учун айтилган бўлса ажаб эмас. Юқоридаги саволнинг жавоби илм аҳлларига кўра қуйидагичадир: Мусулмонлар “Аҳли суннат ва вал жамоат” эътиқодида бўлишлари ва унинг йўлида бўлган тўрт ҳақ мазҳабга эргашишлари керак бўлади. “Аҳли суннат ва вал жамоат” аввало мусулмонларни Ислом динига зид бўлган мафкуралар ва фирқалардан айиради. Яъни, бу жамаотнинг йўли аҳли китоб саналадиган насоролар ва яҳудийларнинг, коммунизм, капитализм, либерализм, демократия, қодиёнийлик, баҳовийлик, ирқчилик (фашизм), ботил (фалсафий) тасаввуф ва тариқотлар каби Исломга тамоман бегона йўллардан бири эмасдир. Қолаверса, “Аҳли суннат ва вал жамоат”нинг йўли бидъат ва хатога тушган шиа, муътазила, қадария, жабрия, хорижия ва ҳ.к.кабиларнинг йўли ҳам эмасдир. Бу саналганлар “Аҳли суннат ва вал жамоат”дан ташқарида ва унинг йўлига умуман алоқаси бўлмаганларнинг йўлларидир. Лекин бошда санаб ўтилган ва аслида “Аҳли суннат ва вал жамоат”нинг ичида жой олган турли жамоатлар масаласига келадиган бўлсак, бу фирқалар ва уларнинг ҳар хил номланиши мусулмонларнинг ўзларича ўйлаб топган ишларидир. Иймон ва шуур соҳиби мўмин мусулмон киши учун “Аҳли суннат ва вал жамоат” номи етарлидир. Агар йўқ бу бизга етмайди, биз албатта бир исм олишга муҳтожмиз, дейдиганлар бўлса, у ҳолда бу исм Муҳаммад (сав)нинг исмларидир. Яъни, мусулмонларнинг ҳақиқий йўли Қуръони Карим олиб келган тавҳид ақидаси ва пайғамбаримизнинг суннатларига асосланган “Аҳли суннат ва вал жамоат” йўлидир…
Бундай ҳақ жамоатга эргашиш учун тариқотларда бўлгани каби пир ёки шайх излаб юришга ҳам ҳожат йўқ. Ислом ақидасини ва тоат ибодатнинг қоидаларини биладиган илмли кишидан динимизни ўрганиш кифоядир. Яна “Аҳли суннат ва вал жамоат” йўлида юришни истаганларнинг у шаҳарда бу шаҳарга, у вилоятдан бу вилоятга бориб, шайхга “бийъат” қилишга ҳам керак йўқ. Аммо илм излаш учун бир жамоатнинг ичидан баъзи кишиларнинг бошқа жойларга бориб илм ўрганиб келишлари албатта жоиздир. Мусулмонларнинг жамоати уларнинг шахсидан, оила аъзоларидан ва ўзлари яшаб турган маҳаллалардан бошланади. Жамоат “зикир маросимлари” учун ҳафтада бир, ойда бир икки марта тўпланиладиган муассаса ҳам эмас. Жамоат ҳар куни илм ўрганиладиган, жамоат ҳолида тоат ибодат қилинадиган, мусулмонларнинг ўзаро ёрдамлашадиган бирлигидир. Айтиш керакки, мусулмонларнинг ҳақиқий маънода бир жамоат ҳолига келишлари унчалик осон масала ҳам эмасдир. Чунки ҳар шахснинг нафсида унга васваса соладиган шайтон бўлгани каби, исломни ёқтирмайдиганлар ҳам бу диннинг тараққиётига йўл бермасликка ҳаракат қиладилар.
Аллоҳим! Сенинг Зотинг Олий, нуқсонлардан покдир. Барча ҳамдлар Сенга махсусдир. Шаҳодат этамизки, Сендан бошқа илоҳ йўқдир. Сенга истиғфор айтамиз ва Сенга тавба қиламиз
25.01.2010
Изоҳ: Ушбу рисола муаллифнинг “Ҳақ ва Ботил чегарасида” номли китобидан олинган. Китобга кирган барча мақолаларни www.islomshuro.com сайтининг “Минбар” бўлимидан ўқишингиз мумкин.