АҚШ расмийлари президент Дональд Трампнинг топшириғига биноан президент Жон Кеннедининг ўлдирилиши ҳақидаги ҳужжатларнинг янги қисмини ошкор қилди. Улар АҚШ Миллий архиви сайтида эълон қилинган. 2182 та ҳужжат, жумладан, машинкада ёзилган ҳисоботлар ва қўлёзма ёзувларнинг фотонусхалари тўпламида жами 63 мингга яқин саҳифа мавжуд.
Ҳозирча уларда Кеннедининг ўлдирилиши бўйича тергов комиссиясининг асосий хулосасини рад этадиган ҳеч нарса топилмади, аммо эълон қилинган архив барибир қимматли ва қизиқарли, деб ёзмоқда Meduza. «Dunyouzbeklari.Com» нашр материалини ўзбекчалаштирди.
Нима учун Кеннедининг ўлдирилиши ҳақидаги архивларни эълон қилиш муҳим?
АҚШнинг 35-президенти Жон Фицжеральд Кеннеди 1963 йил 22 ноябрда снайпер томонидан отиб ўлдирилган. Тергов уни сўл қарашлар тарафдори бўлган америкалик Ли Харви Освальд ўлдирганини аниқлаган. Ҳибсга олинганидан икки кун ўтгач, Освальд Даллас округи қамоқхонасига олиб кетилаётганда, уни тунги клуб эгаси Жек Руби отиб ташлаган. Освальднинг ўлдирилишидан тўрт йил ўтгач, Руби қамоқхонада ўпка касаллигидан вафот этган.
Расмий равишда Освальд ҳам, Руби ҳам ёлғиз ҳаракат қилган деб ишонилади, аммо Кеннедининг ўлдирилиши кўплаб фитна назарияларини келтириб чиқарган. Бунда мафия, махсус хизматлар ёки Кеннедининг ўрнига президент лавозимини эгаллаган Линдон Жонсон алоқадорлиги ҳақидаги назариялар мавжуд эди. Бу мавзуга бўлган қизиқишнинг кучайиши Оливер Стоуннинг «Жон Ф. Кеннеди: Далласдаги отишмалар» фильмининг пайдо бўлишига туртки бўлди. 1991 йилда суратга олинган ушбу картинада режиссёр Кеннедининг ўлдирилиши ҳақидаги расмий версияга шубҳа билан қараган.
1992 йилда, фильм премьерасидан бир йил ўтмай, АҚШ Конгресси Миллий архивда Кеннедининг ўлими ҳақидаги барча ёзувларни тўплашни ва уларни 25 йил ичида, яъни 2017 йилгача нашр этишни буюрди. Конгрессда, агар фуқаролар тергов ҳужжатларини яширса, расмийлар улардан воқеа версиясига ишонишни талаб қилишга ҳақли эмас, деб ҳисобланди.
Дональд Трамп биринчи муддатга сайланганида, у Кеннедининг ўлдирилиши ҳақидаги барча файлларни ошкор қилишга ваъда берганди. 2017 йилда 2800 га яқин ҳужжат эълон қилинди; Трамп миллий хавфсизликка эҳтимолий зарар етказилишидан хавотирда бўлган махсус хизматларнинг илтимосига биноан бошқа баъзи ҳужжатларнинг ошкор этилишини кечиктирди. Ушбу релиздан маълум бўлишича, СССР Кеннедининг ўлдирилишидан ҳайратда қолган (Совет ҳукумати буни ўзларини обрўсизлантириш ва уруш бошлаш учун фитна деб ҳисоблаган), ФҚБ эса Освальднинг ўлдирилишидан норози бўлган (бюро раҳбари энди америкаликлар унинг айбдорлигига шубҳа қилишидан қўрққан).
Трамп ўрнига президент бўлган Жо Байден Кеннедининг ўлдирилиши ҳақидаги файлларни эълон қилишда давом этди. Миллий архив маълумотларига кўра, ёзувларнинг 88 фоизи аллақачон тўлиқ очилган, яна 11 фоизи қисман очилган, 1 фоизи эса эълон қилинмаган. Бу бир неча минг ҳужжат демакдир.
Махфийликдан чиқарилган янги ҳужжатларда қандай қизиқ жиҳатлар бор?
Трамп 23 январь куни Кеннедининг ўлдирилиши ҳақидаги файлларнинг янги қисмини махфийликдан чиқаришни буюрган эди. 17 март куни Вашингтондаги Кеннеди марказига ташриф буюрган Трамп ҳужжатлар 24 соатдан кейин оммага эълон қилинишини айтди. Ўша пайтда уларнинг ҳаммаси ҳам эълон қилинишга тайёр эмас эди. Шу сабабли сўнгги куни Адлия вазирлиги ходимлари шошилинч равишда уларни текширишни якунлади, деб ёзди ABC News ва Reuters. Уларнинг ҳар бири 400−500 файлни ўқишига тўғри келди.
Эҳтимол, шошма-шошарлик туфайли янги архив аввалгиларидан фарқли ўлароқ, тоифаларга ажратилмаган: ҳужжатларда уларнинг қайси агентликка тегишлилиги ёки қандай рақамга эга экани кўрсатилмаган. Баъзи файлларнинг сифати қийинчилик туғдиради, бу эски босма ва қўлёзма ҳисоботларнинг фотонусхалари бўлиб, уларни ўқиш қийин (ҳатто имконсиз). Уларни синчиклаб ўрганиш учун ойлар керак бўлади.
Аммо журналистлар ва тарихчилар янги архивдаги кўпчилик файллар илгари акс этмаган деталлар билан эълон қилингани ҳақидаги хулосага келишга улгуришди. Энди уларни шунчаки қисқартирмасдан қўйишди, холос. Уларнинг аксарияти АҚШ махсус хизматларининг Кеннедининг ўлдирилишини тергов қилиш, АҚШнинг Куба ва Лотин Америкаси мамлакатлари билан ўзаро муносабатлари тўғрисидаги ҳужжатлари ҳисобланади.
Ушбу ҳужжатлар Освальд Кеннеди ўлдирилишидан олдинги ойларда нималар қилгани (хусусан, унинг Мексикадаги Совет ва Куба элчихоналарига ташрифлари) ва Америка махсус хизматлари унинг ҳаракатлари ҳақида қанчалик хабардор бўлгани ҳақида янги муҳим тафсилотларни тақдим этиши мумкин. Дунё улардан, катта эҳтимол, Освальднинг Кеннедини ўлдиришга бўлган аниқ сабабини била олмайди, дейди The Washington Post газетасининг бир нечта экспертлари.
Янги тўпламдан энг кўп иқтибос келтирилган ҳужжатлардан бири 1991 йилги Америка разведкаси ҳисоботи бўлиб, унда айтилишича, Никонов фамилияли КГБнинг юқори мартабали ходими Освальд КГБ агенти бўлганми ёки йўқлигини аниқлаш учун махсус хизмат архивларини ўрганган. Никонов, 1959−1962 йилларда Совет Иттифоқида яшаган пайтида совет махсус хизматлари уни диққат билан кузатиб борган бўлса-да, у у ерда бўлмаганини аниқлаб, шу хулосага келди. Никонов, шунингдек, Освальд СССРдаги нишонларга ўқ узишга уринганида ўзини ёмон мерган сифатида кўрсатганини ва рафиқаси билан «зиддиятли муносабатда» бўлганини айтди.
Нима учун архивлар тарихчилар учун муҳим?
Махфийликдан чиқарилган ҳужжатлар ФҚБ ва МРБнинг совуқ уруш давридаги фаолиятига ойдинлик киритади. Колумбия университети Халқаро ва ижтимоий муносабатлар факультетининг штатдан ташқари профессори Тим Нафталининг фикрича, бу файллар Кеннедининг ўлдирилиши ҳақидаги тасаввурни ўзгартириши мумкинлиги учун эмас, балки Америка махсус хизматларининг манбалари ва ишлаш усуллари ҳақида маълумотларни ўз ичига олгани учун илгари эълон қилинмаган.
АҚШ разведка агентликлари ҳақида кўп ёзган тарихчи Дэвид Гарроу ҳам The New York Times газетасига янги маълумотларнинг катта қисми айнан махсус хизмат маълумотчилари ҳақида эканини таъкидлади.
Кеннеди ҳақидаги ҳужжатлардан ташқари, очиқланган архивда Мартин Лютер Кингнинг ўлдирилиши ҳақидаги файллар мавжуд. Бироқ улар кўп эмас ва улар асосан Кингни кузатиш ёки унинг ўлимига муносабатни тасвирлаш билан боғлиқ.
Сўнгсўз
Жон Фицжеральд Кеннеди АҚШнинг энг ёш ва бой президенти ҳамда Американинг биринчи католик президенти ҳисобланади. Мутахассисларнинг фикрига кўра, Американинг «фаворити» президентлик сайловларида фақат теледебатлар пайтида сайловчиларни мафтун этгани учун ғолиб чиққан. Кеннеди даврида оқ ва қора танли аҳолининг ҳуқуқларини тенглаштириш бўйича чоралар кўрилган, «Аполлон» Ой дастури ишга туширилган, учинчи жаҳон урушини келтириб чиқариши мумкин бўлган Кариб инқирози бошланган ва муваффақиятли ҳал қилинган, Қўшма Штатлар Жанубий Вьетнамга мунтазам қўшинлар киритган.
Кеннедининг инаугурация нутқининг бир қисми: «Мамлакат сизга нима бериши мумкинлиги ҳақида эмас, балки унга сиз нима беришингиз мумкинлиги ҳақида ўйланг». Ушбу иқтибос ҳалигача турли сиёсатчилар томонидан эътироф этилади.