Ўзбекистонда 2025 йил 1 июлдан бошлаб уй-жой қурилишида эскроу ҳисоби тизими жорий этилади. Бу ҳақда 9 июнь куни Тошкентда бўлиб ўтган Ўзбекистон-Словакия бизнес форуми доирасида Gazeta’га берган интервьюсида қурилиш ва уй-жой коммунал хўжалиги вазири Шерзод Ҳидоятов маълум қилди.
«Мақсад — аҳоли маблағларини ҳимоя қилиш, уй-жойларни ўз вақтида ва сифатли қуриш, унинг қонунийлигини таъминлаш. Бутун тизим рақамли платформа орқали тўлиқ назорат қилинади», — деди вазир.
Лойиҳа Иқтисодиёт ва молия вазирлиги кўмагида Россиянинг ДОМ.РФ давлат компанияси билан ҳамкорликда амалга оширилмоқда. Пилот лойиҳаси Тошкент шаҳрининг Сергели туманида амалга оширилиши режалаштирилган.
«Биз ҳозирда Россиянинг ДОМ.РФ компанияси билан ҳамкорлик қилмоқдамиз. Молия вазирлигида алоҳида ишчи гуруҳ тузилиб, аввал ДОМ.РФда ишлаган мутахассислар жалб қилинган. Лойиҳа офисида ишлар олиб борилмоқда», — деди у.
Вазир тизим ўз вақтида ишга туширилишига ишонтирди. «Вазирлигимизда ҳам, Молия вазирлигида ҳам ишчи гуруҳлар жараёнларни мувофиқлаштирмоқда. Рақамли дастурий таъминотни ишлаб чиқиш якунланди, ҳозирда тизим синовдан ўтказилмоқда. Ўйлайманки, муддатларда ҳеч қандай муаммо бўлмайди», — деди у.
Ҳидоятовнинг таъкидлашича, эскроунинг жорий этилиши улушдорларни фирибгарлик схемаларидан ҳимоя қилиш зарурати билан боғлиқ. Унинг сўзларига кўра, «фуқароларнинг ишонувчанлиги туфайли» одамлар уй-жой сотиб оладиган, қурувчилар эса аслида қурилишни бошламайдиган ҳолатлар кўп учраб туради.
«Шунинг учун биз эскроу тизимини жорий этиш тарафдоримиз. Айрим қурувчилар ер олиб, лойиҳа тайёрлайди, квартираларни сотишни бошлайди, фойданинг бир қисмини олади, кейин эса аҳолидан олинган пулни бошқа мақсадларга сарфлайди. Ва аҳоли уй-жой сотиб олишни тўхтатгач, улар уй қурилишини тугата олмайди. Шунинг учун биз бу тизимни имкон қадар тезроқ жорий этиш тарафдоримиз», — деди у.
Вазир бу ташаббус мамлакат президенти томонидан чиққанини эслатди. «Муҳтарам президент биринчи бўлиб уй-жой бозорини ташкил этиш, эскроуни жорий этиш ва халқаро тажрибани ўрганиш бўйича топшириқ берди. Шундан сўнг фаол ишлар бошланди. Бу жараёнда етакчи давлатлардан ҳам мутахассислар иштирок этмоқда», — дея қўшимча қилди у.
Лойиҳани амалга ошириш қанчалик қийин, деган саволга вазир: «Йўқ, бу йил, 1 июлдан бошлаб амалга оширамиз», — деб жавоб берди.
2023 йил июль ойида Тошкент аҳолиси 8 та уй қураётган Aziya Invest Favorit компанияси устидан президентга ариза билан мурожаат қилган эди. Банклардан кредит олиш учун компания уй эгаларининг квартираларини гаровга қўйган, кейин эса банклар кредит тўланмагани учун уй-жойни тортиб олган. 2700 дан ортиқ аҳолига етказилган зарар 300 миллиард сўмни ташкил қилганди.
Ўтган йилнинг февраль ойида тошкентлик тадбиркор қуриш учун ер майдони бўлмаса-да, икки фирма орқали дастлабки тўлов билан бўлиб тўлашга коттежлар сотиб олишни таклиф қилган. 27 миллиард сўм йиғиб, кейин 1,4 миллион долларни валюта бозорига ўтказган.
Жорий йилнинг май ойида Тошкент шаҳридаги квартираларни бўлиб сотиш билан шуғулланган In-Fin-Stroy-Invest ва Credit House компаниялари фаолиятидан 800 нафар фуқаро жабрлангани маълум бўлди. 5 нафар фуқарога нисбатан жиноий иш қўзғатилди. Зарар 16 миллион долларга баҳоланмоқда. Ўзбекистон ИИВ ҳузурида бошқа жабрланганлар мурожаат қилиши мумкин бўлган штаб ташкил этилди.
Эскроу тизими ҳақида
2024 йил сентябрь ойида президент уй-жой сотиб олишда аҳоли маблағларини ҳимоя қилишни кафолатлайдиган тизимни ишлаб чиқишни буюрганди.
Тақдимотда уй-жой қурилиши соҳасида талаб ортиб бораётган бир шароитда виждонсиз тадбиркорлар пайдо бўлгани қайд этилган. Тартибли тўлов тизими, рақамлаштириш ва шаффофликнинг йўқлиги суиистеъмол қилиш учун қулай шароит яратмоқда. Кўпгина фуқаролар янги уй-жой учун маблағларни банкларни четлаб ўтиб, тўғридан-тўғри қурувчиларга ўтказади, бу эса соядаги секторнинг ўсишига ёрдам беради.
Кўпинча уй-жойларни топшириш муддати кечиктирилади ва киритилган маблағлар музлатилади. Улушдорликда иштирок этиш шартномалари кўпинча расмий рўйхатга олинмайди ва улар виждонсиз қурувчилар манфаатларига хизмат қиладиган тарзда тузилади.
Қурилиш вазирлиги раҳбарининг сўзларига кўра, эскроу тизими хорижий тажрибада ўзини исботлаган. Ушбу моделга кўра, мижоз ва банк ўртасида тузилган шартнома асосида тижорат банкида ҳар бир қурилиш объекти учун эскроу ҳисобварағи очилади. Кўчмас мулк учун тўловлар ушбу ҳисоб орқали амалга оширилади.
Тижорат банклари ҳисобварақда тўпланган маблағлар ҳисобидан мижозга имтиёзли ставкада кредит бериш имкониятига эга бўлади. Қурилиш тугагандан сўнг, харидорнинг депозит ҳисобварағидан маблағлар ишлаб чиқарувчининг ҳисобига ўтказилади. Агар қурувчи ўз мажбуриятларини бажармаса, бу маблағлар эгасига қайтарилади. Эскроу ҳисобварағидаги маблағлар ундирилиши мумкин эмас.
«Одамлар пулни банкка беради, нотаниш қурувчига эмас. Банк бу пулни ишончли қурувчига йўналтиради, у ишнинг 30 фоизини ўз ҳисобидан бажаради, қолган 70 фоизи эса банк томонидан фақат маълум бир уй қурилиши учун ажратилади. Мижозлар пулни бошқа мақсадларга йўналтира олмайди. Улар фақат шу объектни қуриб, фойдаланишга топширади. Қурилиш якунлангач, эскроу тизими бўйича улар даромадни бошқа мақсадларга йўналтириши мумкин бўлади», — деди Шерзод Ҳидоятов.
Президент қарорига кўра, 2025 йил 1 июлдан 2025 йил 31 декабргача улушдорларнинг маблағлари эскроу ҳисобварақлари орқали ҳам, тўғридан-тўғри жалб этиш асосидаги улушдорлик иштирокининг амалдаги механизми орқали ҳам жалб қилинади.
Бироқ 2026 йил 1 январдан бошлаб, қурилишни молиялаштиришнинг ягона йўли эскроу ҳисоб тизими орқали амалга оширилади.
Президент аввалроқ «Уй-жойнинг ягона ҳаётий цикли»ни жорий этиш таклифини ҳам маъқуллаганди. 1 июлдан бошлаб қурувчилар улушдорлар маблағини фақат нотариал тасдиқланган шартномалар орқали жалб қилиши мумкин. Қурилиш ишларининг камида 30 фоизи девелоперларнинг ўз маблағи ҳисобидан амалга оширилиши керак.