Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази (ИТММ) катта ва рақамлар бўйича анча пухта ишни амалга оширди — Ўзбекистон аҳолисининг банк хизматларига муносабати қандай эканини ўрганди.
Марказ маълумотларига кўра, тадқиқот республиканинг барча ҳудудларидан 1100 дан ортиқ фойдаланувчини қамраб олган. Бу таҳлилни ҳақиқий вакиллик (репрезентатив) даражасига эга, деб баҳолаш имконини беради — у оддий одамларнинг кредитлаш ва депозитлардан тортиб рақамли инструментлар ва маслаҳат хизматларигача бўлган турли хизматларга нисбатан муносабатини акс эттиради.
Тадқиқотнинг умумий асоси жуда эътиборга молик. Беш йил ичида маҳаллий банкларнинг умумий капитали икки баробар, кредитлаш ҳажми 2,3 баробар ошди. Рақамлаштириш кучаймоқда, ҳудудий филиаллар кўпаймоқда, мижоз «олиш ёки олмаслик»ни эмас, «қайси банк»ни танлашни бошлади.
Аммо иқтисодчи ёки журналист дарҳол калкулятор олиб, бу фоизларни Excel жадвали орқали эмас, балки рақамларни диалектик таҳлил қилишни хоҳлайди. Бу бир вақтнинг ўзида бир нечта қизиқарли нарсаларни кўриш имконини беради.
«Тадқиқот натижалари аҳолининг банк пластик карталари билан кенг қамровли таъминланганлигини кўрсатмоқда: сўров иштирокчиларининг 94%и камида битта фаол банк картага эга эканлигини билдирди», — дейилади ИТИМ пресс-релизида.
Бироқ респондентларнинг 27 фоизи ҳали ҳам фақат нақд пулдан фойдаланади, яна 32 фоизи иккаласини ҳам ишлатади. Яъни деярли 60% ҳали ҳам у ёки бу тарзда «нақдда яшайди». Респондентлар томонидан келтирилган сабаблар: нақд даромад (40%), масофавий хизматларга ишончсизлик (35%) ва қоғоз чек зарурлиги (12%). Банк тизими аллақачон рақамли, аммо мижоз ҳали унчалик эмас.
Сўровнома натижаларига кўра, респондентларнинг 70 фоизи «банк брендларини танлашда асосий манба сифатида дўстларнинг тавсияларига таянишган», рақамли каналлар, жумладан, банк веб-сайтлари ва ижтимоий тармоқлар эса атиги 14 фоизни ташкил этади. Келиб чиқадики, парадоксал равишда банк сектори репутация иқтисодиёти бўлиб қолмоқда. Рейтинглар эмас, депозит шартлари эмас, балки «дўстларим маслаҳат берди — мен бордим».
Аммо мобил иловалар аллақачон содиқлик учун курашда. Респондентларнинг 62%и бир иловани «жуда қулай» деб баҳолаган. Бошқа банкларда бу кўрсаткич атиги 24 фоиз. Хулоса: рақамлаштириш давом этмоқда, аммо иштирокчилар ўртасида катта тафовут мавжуд.
«Кредитлар бўйича сўровда қатнашган респондентларнинг 51% жорий кредит мажбуриятларига эга. Шу билан бирга, қарз олувчиларнинг 55%и иш ҳақи картасига хизмат кўрсатадиган банкдан кредит олган», — дейилади пресс-релизда. Ҳақиқатан ҳам бу қулай, гарчи автоматизмга ўхшаб кўринса ҳам. Бироқ 77%и мамнун — ва шунинг ўзи ҳам яхши. Лекин бозор иқтисодиёти шароитларига асослансак: мижоз шартларни солиштирмагунча, у мижоз эмас, балки — қарам фойдаланувчи.
Банк хизматларини танлаш омиллари орасида респондентларнинг 63 фоизи уй ёки иш жойига яқин банкни танлаган. ИТИМ буни «маҳаллийлаштирилганлик» деб атади. Аммо яқин атрофда фақат битта банк бўлса, бу энди танлов эмас, балки қулайлик рақобат ўрнини эгаллаган география, барқарорлик эса ҳар доим ҳам яхши сифатни англатмайди.
Депозитлар қамрови даражаси респондентлар умумий сонининг 20 фоизини ташкил қилади, банклар ўртасидаги фарқлар аниқ эмас. Аммо бу ерда ҳам 64% респондент иш ҳақи пластик картасига хизмат кўрсатадиган банкни танлаган. Яна шу нарса. Банклар рақобат хоҳламоқда, ҳозирда эса мижозларга қулай. Қулайлик эса, маълумки, танловнинг асосий душмани.
Банклар ҳақиқатан одамларга яқинлашди — улар ҳозир ҳатто «маҳаллага ҳам боряпти». Бироқ респондентларнинг аксарияти банк хизматларини яхшилаш зарурлигини таъкидламоқда: сўралганларнинг 38 фоизи кредитлар билан, 25 фоизи тўлов хизматлари билан ишлашни яхшилашни сўраган. Айнан шу ҳар куни банк билан учрашиладиган ҳудуд: пул ўтказмалари, тўлов, касса, комиссия, лимит. Нафақат интерфейс, балки интонация, вақт ва инсоний «раҳмат» керак бўладиган жой.
Шундай қилиб, ИТИМ ҳисоботидаги рақамлар муҳим ва фойдали. Муҳимлиги — улар банк тизими ишлаётганини кўрсатади. Фойдалилиги — улар ҳозирча танланмаяпти, балки воқелик сифатида қабул қилиняпти. Банк тизими, умуман, иқтисодиёт каби, содда тузилган: ўсмоқчимисан — инерцияни йўқ қил.