Жиззах вилоятининг Фориш туманида Ўзбекистондаги биринчи кичик қувватли атом электр станцияси (КҚАЭС) реактори учун котлован қазиш ишлари бошланди. Бу ҳақда Атом энергияси агентлиги («Ўзатом») матбуот хизмати маълум қилди.
Маросим 9 октябрь куни Душанбеда «Марказий Осиё — Россия» иккинчи халқаро саммити доирасида ўтказилди. Шу ерда Тошкентда Ядро тиббиёти маркази қурилишига ҳам старт берилди.
Тадбирда «Ўзатом» директори Азим Ахмедхаджаев ва «Росатом» давлат корпорацияси бош директори Алексей Лихачёв иштирок этди.
Азим Ахмедхаджаев ва Алексей Лихачёв. Фото: «Ўзатом»
Атом электр станцияси лойиҳаси фаол қурилиш босқичида. Агентликнинг таъкидлашича, реактор биноси учун котлован қазиш ишлари бошланди, бу 2026 йил март ойига мўлжалланган асосий босқич — «биринчи бетон қуйиш»га тайёргарликдир.
«Ўзатом» хабарига кўра, лойиҳа Атом энергияси бўйича халқаро агентлик (МАГАТЭ) билан яқин ҳамкорликда амалга оширилмоқда. Агентлик норматив база ва миллий ядровий инфратузилмани тайёрлашдан тортиб, лойиҳалаш ва эксплуатация қилишда хавфсизликни таъминлашга қадар эксперт ва услубий ёрдам кўрсатади.
МАГАТЭ лойиҳада қуйидагилар орқали иштирок этади:
- баҳолаш миссияларини ўтказиш (INIR, SEED, IRRS ва бошқалар);
- майдончани танлашдан то фойдаланишга топширишгача эксперт кузатуви;
- хавфсизлик маданиятини ривожлантиришга ва халқаро тажрибани интегратсиялашга кўмаклашиш.
Ўзбекистон ядровий ва радиациявий хавфсизлик, фавқулодда вазиятларда ҳаракат қилиш ва жисмоний ҳимоя соҳасидаги бир қатор асосий халқаро конвенцияларга қўшилди.
Ўзбекистоннинг марказий ҳудудлари учун энергия
Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Атом энергияси агентлиги («Ўзатом») директори Азим Ахмедхаджаев «Ўзбекистон 24» телеканалига берган интервьюсида атом электр станциясининг қурилиши Ўзбекистоннинг марказий ҳудудлари — Жиззах, Самарқанд ва Навоий вилоятларини электр энергияси билан ишончли таъминлаш имконини беришини айтди.
Унинг сўзларига кўра, станциянинг ишга туширилиши ушбу ҳудудларда саноат, қишлоқ хўжалиги ва инфратузилмани ривожлантириш учун «мустаҳкам пойдевор» яратади.
Ахмедхаджаевнинг таъкидлашича, иккита кичик қувватли РИТМ-200Н реактори ва иккита йирик ВВЕР-1000 реакторини ўз ичига олган интегратсиялашган атом станцияси ишончли базавий энергия манбаи бўлади. Бу, унинг таъкидлашича, газ генерациясига қарамликни камайтиришга ва қайта тикланадиган энергия манбаларини ишлаб чиқаришда мавсумий тебранишларнинг таъсирини камайтиришга ёрдам беради.
100 йиллик лойиҳа
«Росатом» раҳбари Алексей Лихачевнинг айтишича, Ўзбекистонда атом энергетикасини ишга тушириш «100 йиллик» лойиҳа бўлади ва унинг амалга оширилиши мамлакат раҳбариятининг «сиёсий қарорлари узоқни кўра олишини» тасдиқлайди.
«Мамлакат президенти нафақат иқтисодиёт, саноат, ижтимоий сиёсатнинг жиловини маҳкам ушлаб турибди, балки бизга узоқ уфқни, олис йўлни кўрсатиб бермоқда», — деди у.
«Бу том маънода 100 йилга мўлжалланган лойиҳа. Бугунги кунда станциянинг лойиҳавий ишлаш муддати 60 йилни ташкил этади, ҳозирги блоклар эса уни яна 20 йилга, 40 йилга узайтиради. Яъни, биз бу келишувлар натижаларидан 100 йил давомида фойдаланамиз. Бу қарорлардан фақат невара-чевараларимизгина яйраб-яшнаб қолмайди. Бу ҳаётнинг мазмуни: ўз мамлакатида, сайёрада кўплаб авлодлар учун из қолдириш,» — дея қўшимча қилди Лихачёв.
Унинг сўзларига кўра, Ўзбекистон «ядро технологияларида узоқ вақтдан бери янги эмас»: мамлакатда Фанлар академияси фаолият юритмоқда, илмий-тадқиқот институти қайта тикланди, МИФИ институти филиали очилди, изотоп лойиҳалари амалга оширилмоқда ва уран соҳасида дастлабки келишувларга эришилди.
АЭСни ишга тушириш муддатлари
АЭС қурилиши дирекцияси директори Абдужамил Калмуратов аҳоли сонининг ўсиши ва фаол саноатлаштириш шароитида генерация ҳажмини ошириш зарурлигини таъкидлади.
Шу сабабли Россиянинг 3+ авлод ВВЕР-1000 реакторларидан фойдаланган ҳолда йирик АЭС қуриш тўғрисида қарор қабул қилинди.
АЭС мамлакатнинг барча эҳтиёжининг 15−16 фоизигача ёки йилига тахминан 15 млрд кВт/соат барқарор генерацияни таъминлаши кутилмоқда.
У лойиҳани ноёб деб атади. 2029 йилдан бошлаб биринчи электр энергиясини ишлаб чиқариш, икки йил ичида эса 2031 йил охиригача саноат генерациясини бошлаш режалаштирилган.
«2033 ва 2035 йилларда биз АЭСнинг йирик энергоблокларини ишга тушириш ниятидамиз. Кафолат муддатларини ҳисобга олган ҳолда, бизда яна икки йил бўлади, мутахассисларнинг фикрига кўра, бу кафолат билан қопланади. Шундан сўнг объект фойдаланишга топширилади», — деди у.
Унинг сўзларига кўра, ушбу лойиҳанинг Ўзбекистон учун аҳамияти шундаки, унга «иқтисодиёт флагмани» сифатида қаралади.
«Атом электр станциясини ишга тушириш арафасида биз кўплаб инвесторлар билан музокаралар олиб бордик. Хизмат кўрсатиш, савдо, ишлаб чиқаришни ривожлантириш ниятлари бор. Иккинчидан, лойиҳа вилоят аҳолиси учун иш ўринлари яратади», — деди у.
Калмуратов лойиҳада қўлланиладиган технологик ечимлар ҳақида ҳам сўзлаб берди. Шундай қилиб, АЭСда қуруқ градирнялар технологиясидан фойдаланилади.
«Муҳтарам президентимиз Венгрияга ташрифи чоғида қуруқ градирнялар ишлаб чиқарувчи мутахассислар билан учрашди. Ушбу мутахассислар ҳам Ўзбекистондаги лойиҳада иштирок этишга тайёр эканликларини билдиришди. Ушбу ташрифдан сўнг мутахассисларимиз воқеа жойига бориб, технологияни ўрганиб чиқишди ва у автомобилнинг оддий радиатори каби ишлайди, яъни айланади ва юқоридан қўшимча миқдорда сув берилади, деган хулосага келишди. Биз айнан шу технологияни танладик, чунки у сувни беҳуда сарфламаслик имконини беради», — деди у.
Шунингдек, у кичик атом электр станциясида ўрнатиладиган РИТМ-200Н реакторларининг афзалликларини таъкидлади:
«Бу бошқа тизимлардан фарқ қилади. Мисол учун, истеъмол энг юқори бўлганда, уни қуёш панеллари каби кўтариш ёки пасайтириш орқали бошқариш мумкин. Шунинг учун ушбу технология фойдасига танлов қилинди».
Калмуратовнинг қўшимча қилишича, лойиҳада юқори даражадаги маҳаллийлаштириш режалаштирилган:
«Қурилиш жараёнида ишлаб чиқарилаётган барча материаллар Ўзбекистонда мавжуд. Бизда юқори даражада маҳаллийлаштиришни таъминлашга интилиш бор. Бугунги кунда биз маҳаллий қурилиш материаллари ва электр жиҳозлари ишлаб чиқарувчилари билан фаол ҳамкорлик қилмоқдамиз».
«Энг тежамкор вариант»
«Атомстроекспорт» компанияси витсе-президенти, Ўзбекистондаги лойиҳа директори Павел Безруковнинг тушунтиришича, биринчи босқичда 110 МВт қувватга эга кичик қувватли РИТМ-200Н реактори қурилиши кўзда тутилган, икки йилдан сўнг эса ҳар бири 1000 МВт бўлган иккита катта қувватли энергоблок қурилиши бошланади.
У Ўзбекистондаги лойиҳани «ноёб» деб атади, чунки бу биринчи хорижий кичик қувватли атом станцияси бўлиб, кичик ва катта қувватли реакторларни ўз ичига олади.
«Ёқутистонда ҳам худди сизлардаги каби 110 МВт қувватга эга кичик қувватли АЭС қурилмоқда. Лекин бу алоҳида кичик қувватли объект. Бу ерда биринчи навбатда 110 МВт қурилади. Ва у билан параллел равишда икки йилдан сўнг катта қувватли қурилиш бошланади — ҳар бири 1000 МВт бўлган иккита блок. Бунда объектнинг инфратузилмаси ва иншоот биноси имкон қадар умумий бўлади. Шунинг учун сизда МВт/соат нуқтаи назаридан энг тежамкор вариант бўлади», — деди Безруков.
«Ўзбекистон 24» телеканали хабарига кўра, тайёргарлик доирасида ҳудудда кўп йиллик экологик ва геологик тадқиқотлар олиб борилди: ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, ер ости сувлари, тупроқ ва атмосфера ҳавоси ўрганилди.
Ҳар бир босқич — лойиҳалашдан тортиб ишга туширишгача — радиациявий, экологик ва технологик хавфсизлик бўйича халқаро талабларга мувофиқлиги назорат қилинади. Станция пассив совутиш тизими ва кўп қатламли ҳимояга эга ихчам интеграл реактор билан жиҳозланади. Совутиш учун қуруқ вентиляторли градирнялардан фойдаланилади. Шунингдек, «эритма тузоғи» ва фавқулодда ўчиришда 72 соат давомида хавфсиз ишлаш имконияти мавжуд.
Сентябрь ойи охирида Ўзбекистон ва Россия Жиззах вилоятида бўлажак атом станциясининг конфигурациясини белгиловчи ҳужжатларни имзолади. Томонлар реакторлар учун ядро ёқилғиси етказиб беришга ҳам келишиб олди.
Эслатиб ўтамиз, кичик АЭС асосида атом музёрар кемаларида ишлатилган РИТМ-200Н сув-сув ядро реактори ётади, аммо бу реакторлар билан ер усти АЭС ҳали қурилмаган ва синовдан ўтказилмаган. Бундан ташқари, Ўзбекистон бир вақтнинг ўзида битта майдонда кичик ва йирик атом электр станцияларини жойлаштирган дунёдаги биринчи давлат бўлади.