Европа ва Марказий Осиё мамлакатлари ҳамда ҳудудларида деярли ҳар учинчи бола уйда жисмоний жазоланишга дучор бўлади ва болаларнинг деярли учдан икки қисми психологик тажовуз остида. Бу ҳақда БМТ Болалар жамғармаси (ЮНИСЕФ)нинг «Биз қаерда яшаймиз ва ўрганамиз: Европа ва Марказий Осиёда болаларга нисбатан зўравонлик» ҳисоботида айтилади.
Тадқиқотчиларнинг аниқлашича, жисмоний жазолар, жумладан, шапалоқ, чимчилаш ва калтаклаш минтақанинг 30 фоиздан ортиқ болаларига нисбатан қўлланади, минтақанинг 15 та мамлакат ва ҳудудида болаларнинг 69 фоизи таҳдид, камситиш ва оғзаки ҳақорат каби психологик тажовузлардан азият чекмоқда.
ЮНИСЕФ маълумотларига кўра, ота-оналарнинг 90 фоиздан ортиғи жисмоний жазо ва руҳий тажовузга ҳожат йўқ деб ҳисоблайди, аммо уларнинг кўпчилиги ҳали ҳам уларни қўллайди. Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, бу кўпинча уларнинг ўз ҳис-туйғуларини назорат қила олмасликлари ва интизомни сақлашнинг зўравонлик усулларининг болаларнинг ривожланиши ва хулқ-атворига узоқ муддатли зарарли таъсирини англамасликлари билан боғлиқ.
«Жисмоний ёки руҳий зўравонликка учраган болалар кўпинча руҳий касалликларга чалинади, мактабда қийналишади ва тажовузкор хатти-ҳаракатларни намойиш этади. Бу оқибатлар катта ёшда ҳам давом этиши мумкин, бу эса келажакда оилалар ва маҳаллий ҳамжамиятларда зўравонликнинг пайдо бўлиш эҳтимолини оширади ва олдини олиш мумкин бўлган, авлоддан-авлодга ўтиб келаётган зўравонликнинг зарарли доирасини сақлаб қолишга туртки бўлади», — дея таъкидлайди ЮНИСЕФ.
Ҳисоботда, шунингдек, мактабда болаларга нисбатан жинсий зўравонлик ва зўравонликнинг тарқалиши таҳлил қилинган:
- Европа Иттифоқининг 19 мамлакатидаги аёлларнинг 1 фоиздан 14 фоизигача бўлган қисми 15 ёшгача бўлган даврда жинсий зўравонликка дучор бўлганликлари ҳақида хабар берди, аммо ҳақиқий рақамлар анча юқори бўлиши мумкин;
- Минтақадаги болаларнинг ўртача 11 фоизи мактабда буллингга учраганини, 15 фоизи кибербуллингга йўлиққанини, 10 фоизи эса муштлашувларда қатнашганини маълум қилган;
- Болаларга нисбатан зўравонликнинг глобал харажатлари йилига 7 триллион долларга баҳоланмоқда, бу жаҳон ялпи ички маҳсулотининг тахминан 8 фоизини ташкил этади.
Бугунги кунда минтақадаги 55 мамлакат ва ҳудуднинг 38 тасида ҳар қандай шароитда, шу жумладан, уй шароитида танага қаратилган жазоларни бериш тақиқланган. Бироқ, ЮНИСЕФнинг фикрича, қонунчилик ота-оналар ва болаларга ғамхўрлик қилувчи шахсларни аниқ қўллаб-қувватлаш, жумладан, ижобий интизомий чораларни қўллашни рағбатлантирадиган ўқув дастурлари билан мустаҳкамланиши керак.
Болаларга нисбатан зўравонликни тўхтатиш Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияга мувофиқ юридик мажбурият ва 2030 йилгача бўлган даврда барқарор ривожланиш кун тартиби доирасидаги глобал мажбуриятдир. Шунга қарамай, минтақада ушбу мақсадга эришиш йўлида олдинга силжиш кузатилмаяпти, дея қайд этди ЮНИСЕФ.
ЮНИСЕФ минтақа мамлакатларини тенгдошлар ва ўқитувчилар томонидан зўравонликдан холи бўлган хавфсиз ва инклюзив таълим муҳитини жорий этиш кўламини оширишга, шунингдек, зўравонлик ҳолатларини кузатиш ва тараққиётни баҳолаш учун маълумотлар тўплаш ва мониторинг қилишга устувор аҳамият беришга чақирди.
Ўзбекистон бўйича маълумотлар
ЮНИСЕФ маълумотларига кўра, Ўзбекистонда 1 ёшдан 14 ёшгача бўлган болаларнинг 29 фоизи жисмоний жазога тортилади. Улардан 37 фоизи 3−4 ёшдаги, 35 фоизи 5−9 ёшдаги, 24 фоизи 1−2 ёшдаги, 22 фоизи 10−14 ёшдаги болалардир.
Ўзбекистондаги катта ёшлиларнинг 11 фоизи жисмоний жазо болаларни тарбиялаш/ўқитиш учун зарур деб ҳисоблайди, 29 фоизи эса уни қўллайди. ЮНИСЕФнинг таъкидлашича, муносабат ва амалиёт ўртасидаги тафовутнинг кўплаб сабаблари мавжуд, жумладан, авлодлар ўртасидаги зўравонлик, болалигида зўравонликка учраган катталар, улар ҳатто буни қўлламаса ҳам, бир хил амалиётларни такрорлайди; иқтисодий қийинчиликлар туфайли стресс; ижобий тарбия усуллари тўғрисида билимларнинг етишмаслиги.
Ўзбекистонда 1 ёшдан 14 ёшгача бўлган болаларнинг 60 фоизигача психологик тажовузга учрайди, улардан 61 фоизи ўғил болалар, 58 фоизи қизлардир. Ушбу ёш гуруҳида психологик тажовуздан энг кўп 5−9 ёшдаги болалар (65%), 3−4 ёшдаги болалар (63%), 10−14 ёшдаги болалар (60%) ва 1−2 ёшдаги болалар (44%) азият чекади.
Минтақа мамлакатлари ва ҳудудлари орасида Ўзбекистонда болаларни қасддан ўлдиришнинг энг юқори даражаси қайд этилган: 2018 йилда 0 ёшдан 17 ёшгача бўлган ҳар 100 минг болага 2,5 нафар жабрланувчи бола тўғри келган.
Болаларни қасддан ўлдиришнинг энг паст кўрсаткичлари Ирландия, Норвегия ва Испанияда қайд этилган. Ушбу мамлакатларнинг барчасида 2023 йилда ҳар 100 минг болага 1 тадан кам қурбон бола тўғри келган.