Октябрь ойида «1000 китоб» лойиҳаси доирасида ўзбек тилига ўгирилиб, нашрдан чиқарилган 27 номдаги китобнинг тақдимоти бўлиб ўтиши кутилмоқда. Шу муносабат билан Gazeta тез орада ўзбек китобхонининг қўлига етиб борадиган китоблар ҳақида маълумот бериб боради. Дастлаб Жозеф Роммнинг «Иқлим ўзгариши: ҳар ким учун зарурий билим» китоби ҳақида маълумот берилганди. Бу сафар эса Жон Арнолднинг «Тарих: ўта қисқа таништирув» китобидан бир парча ҳавола этилади.
Муаллиф ҳақида
Жон Арнолд — британиялик тарихчи, ўрта асрлар Европасида дин ва маданият бўйича мутахассис. 2016 йилдан — Кембриж университети профессори. Илгари Лондон университети профессори, шунингдек, «Cultural and Social History» илмий журналининг муҳаррири бўлиб ишлаган.
Китоб ҳақида
«Тарих: ўта қисқа таништирув» (History: a Very Short Introduction) китоби Oxford University Press нашриётининг Very Short Introductions тўпламига киради. У тарих йўналишида ўқиётган талабалар, шунингдек, соҳага қизиқувчиларга тарихий тадқиқот ёндашув ва усуллари ҳақида дастлабки тушунчаларни беришга мўлжалланган. Китобда асосан ўрта аср Европаси тарихий материалларига мурожаат қилинган ҳолда тарихни англаш ва таҳлил қилиш борасида йўналиш ва тавсиялар берилади.
Қуйида — ушбу китобнинг «Мушуккушлик ёки ўтмиш бегона юртми?» деб аталган VI бобидан парча келтирилади. Назаримизда, бу парча нафақат тарих ихлосмандларига, балки ҳайвонот оламига бефарқ бўлмаган инсонларда ҳам қизиқиш уйғотади. Унда мушукларга муносабат ўзгариб бориши мисолида инсон тафаккури ўзгариб бориши таҳлил қилинади.
Мушукларни ўлдиришнинг ўта қисқа тарихи тахминан шундай: Қадимги Мисрда мушукларни жуда эъзозлашган, шу боис эгалари вафот этганида, унга ҳамроҳ бўлишлари учун уларни дахмаларга тириклайин кўмиб юборишган, шу тариқа улар димиқиб ўлган. Илк ўрта асрларда Европада (тахминан 400−1000-йиллар) мушукларга бўлган эътибор анча паст бўлган ва асосан табиий ўлим, масалан, очликдан ҳалок бўлган. Сўнгги ўрта асрларда (тахминан 1000−1450-йиллар) мушукларга муносабат ўзгарган ва улар иблис билан боғлана бошлаган.
Мушукларнинг орқасини ўпиш катарлар ва бошқа хурофотчилар орасида кенг тарқалган одат бўлган, ҳар ҳолда, уларнинг издошлари шундай деб таъкидлашади, деб ҳисобланган. Айрим катарлар ҳам иблис билан алоқасига ишонишган. Бир киши инквизитор Жоффруа д’Абри ўлганида, унинг қабрида қора мушуклар пайдо бўлганини, бу иблис ўзига тегишли нарсани қайтариш учун келганидан далолат беришини таъкидлаган. Шундай қилиб, ўрта асрларда мушуклардан қўрққанлари учун уларни ўлдиришган, масалан, тошбўрон қилишган. XVII асрга келиб мушук ҳақидаги ижтимоий фикр янада ёмонлашган: уни жодугарлар хизматчиси деб ҳисоблашган, шу боис уни хўжайини билан бирга қатл этишган.
XVIII аср Франциясида бу иш жуда қизиқ туюлган халфалар ва бошқа одамлар баъзан кўп сонли мушукларни йўқ қилиш бўйича ҳазиломуз маросимларни уюштиришган. Ўзимизнинг маърифатли ХХ асримизда, уларга эътиборсиз қараш, керагидан ортиқ нарса едириш ва уларнинг фойдасини кўзлаб қилинган ишларни ҳисобга олмаганда, албатта, мушукларни ўлдирмаймиз.
Аввалги бобда тарихчиларни турли гуруҳларга — сиёсий, ижтимоий, маданий — мансуб деб таърифладик. Лекин, гарчи тарихчилар томонидан ушбу ёрлиқлар берилса ва қабул қилинса-да (масалан, илмий вакансияларни реклама қилишда фойдаланилади), улар қатъий чегара эмаслигини ҳам қайд этдик. Бироқ барча тарихчиларни икки гуруҳга бўладиган битта муҳим фарқ мавжуд: одамлар ўтмишда моҳиятан биз билан бир хил бўлган деб ҳисобловчилар ва улар моҳиятан бошқача бўлган деб билувчилар. Эҳтимол, аввалги бобларимиздан мазкур бўлиниш ҳақидаги қайдлар эсингиздадир: Девид Юм барча одамлар барча даврларда кўп жиҳатдан бир хил бўлган деб ҳисоблаган; Л.П. Хартли ўтмиш — барча нарса биздан бошқа қилинадиган бегона юрт деган фикрни билдирган. Бугунги кунда мушукнинг ўлими, одатда, бировни хурсанд қилмаслиги ҳисобга олинганда, XVIII аср халфалари қандай қилиб мушуккушликда мутойибани кўришгани ҳақидаги ҳикоя мазкур дихотомия ҳақида мушоҳада юритиш учун ажойиб намуна бўлиб хизмат қилиши мумкин.
Тарихчи Роберт Дарнтон нимани «Буюк мушук қирғини» деб атаганини ношир халфаси Никол Конт томонидан 1730-йилларда Парижда ёзилган таржимаи ҳолдан (қисман тўқима, бироқ, умуман, асл нусха ҳисобланади) хабар топамиз. Контнинг ҳикояси айнан ҳақиқат ёки йўқлигидан қатъи назар, Дарнтоннинг фикрича, у Конт ўз замондошлари томонидан кўрилиши ва тушунилишини истаган воқеани намоён этади. Ҳужжатлар бизга «аслида қандай бўлган» деган доирадан чиқувчи «ҳақиқат»ни кўрсатиб бериши мумкин: улар одамлар қандай фикрлаши, ўз маданиятидан қандай қиёфаларни, тилни ва ассоциацияларни олиши мумкинлигини намойиш этишга қодир.
Конт буни шундай таърифлайди: икки халфа, Жером (Контнинг тўқима персонажи) ва Левейл хўжайинлари Жак Венсанга тегишли босмахонада ишларди. Устанинг хотини мушукларни жонидан ортиқ кўрарди ва уларнинг орасида Ла Грисе («Кулранг») лақаблисига, айниқса, меҳри бўлакча эди. Бир неча кеча мобайнида ажойиб тақлидчи бўлган Левейл хўжайинининг ётоқхона деразаси тагига келиб, мушукка ўхшаб миёвлаб уларга уйқу бермайди. Охир-оқибат бека шогирдларига ушбу даҳшатли (тасаввуридаги) мушукларни йўқ қилишни буюради, аммо суюклиси Грисега озор бермасликни тайинлайди. Халфалар округ бўйича кўзга кўринган барча мушукларни ўлдиришга тушади, аммо ишни кулранг мушукни ўлдиришдан бошлаб, унинг танасини яшириб қўйишади. Қолганларини очиқ-ойдин ўлдиришади, ҳушидан кетказиб, саҳналаштирилган суд жараёни доирасида ўлим жазосига маҳкум этишади. Ҳатто мушукларни қатл этиш олдидан уларни роҳиб билан ҳам таъминлашади. Бека яна пайдо бўлади, улар жониворни ўлдирганларига ишончи комил эди, лекин исботлай олмайди. Уста келиб қолади ва ўз ишини қилиш ўрнига мамнуният билан мушукларни ўлдиришаётгани учун танбеҳ беради. Халфалар эса тўхтамасдан хандон отишади. «Босмахона ходимлари кулишни билишади, — ёзади Конт, — бу уларнинг ягона машғулоти».
Конт ўз ҳикоясида мушуккушлик хўжайинга етиб боришнинг ягона воситаси бўлгани ва ношир шогирдининг ҳаёти унчалик бахтли бўлмаганига яққол ишора қилади. У иш берувчисининг шоҳона турмуш тарзини ўзининг ачинарли ҳолатига қарши қўяди. Мушукларни уй ҳайвони сифатида сақлаши ва уларга халфалардан кўпроқ ғамхўрлик қилиши, буржуа хўжайиннинг ўз истакларига эрк бериши ва унинг ишчилари ҳаётидан узилганлигини бўрттириб кўрсатувчи мисол бўлиб хизмат қилади. Лекин, аслида, бу оммавий қирғин ёки нафақат қонли хатти-ҳаракатдан кейин, балки ўша жараёнда ҳам кузатилган кулгини изоҳлай олмайди. Буни амалга ошириш учун, Дарнтон қайд этганидек, XVIII асрдаги мушукларнинг рамзий ифодаларини ўрганишимиз зарур. Улар ҳали-ҳамон жодугарлик ва омадсизлик билан боғланган. Улар, шунингдек, жамиятнинг олий табақалари билан ҳам боғлиқ бўлган — нафақат уларга уй ҳайвонларидек илтифот билан қарашгани, балки «Этик кийган мушук» каби халқ эртаклари ва, эҳтимол, табиий бекорчихўжалиги учун. Мушукларни азоблаш Европа маданиятининг қатор вилоятларида бебошлик ва тартибсизлик маросимларининг бир қисми сифатида кенг тарқалган. Мушуклар аёллар ва жинсий ҳаёт билан ҳам боғланган. Конт қайд этган мушукларнинг оммавий қирғини XVIII аср французи учун биз эндиликда эътибор қаратмайдиган мазмун касб этган. Конт бизга халфалар ўртоқларининг кўнглини хушлаш учун уста ва беканинг муносабати устидан кулган ҳолда мазкур хунрезлик аралаш пантомимани ҳали кўп бор ўйнашларини маълум қилади. «Халфалар кулгиси»ни — негаки бу мушуклардан кўра кўпроқ мутойиба ҳақидаги ҳикоя — асов феъл-атвор ва юморни бирлаштирувчи масхара орқали илк замонавий исёнкорлик анъаналарининг бир қисми сифатида баҳолаш мумкин.
Бу ҳолда мушукларни имтиёзлар, мушуккушликни эса исён билан боғлаган ўзига хос «XVIII аср тафаккур тарзи» ҳақида фикр билдиришимиз мумкин бўлар. Шунингдек, Дарнтон фикрича, саҳналаштирилган судда мушукларни қатл этишдан роҳатланган «тафаккур тарзи» ва XVIII аср Франциясида кейинроқ юз берган ҳодисалар ўртасидаги алоқани ҳам кўришимиз мумкиндир. Масалан, 1792 йил сентябрида Француз инқилоби даврида санкюлотлар (сўзма-сўз таржимаси «иштони йўқлар», лекин мажозан «йўқсиллар») томонидан бошланғич суд жараёнлари ўтказилган ва мингдан ортиқ «аксилинқилобий» маҳбуслар қирғин қилинган. Лекин бу мушуккушлик одамкушликка тайёргарлик бўлганини англатмайди, бироқ одамларнинг хатти-ҳаракатларида рамзий қонуниятлар бўлиши мумкинлигини кўзда тутади. Ўтмишда турли «тафаккур усуллари» мавжуд бўлганлиги ҳақидаги ғоя кўплаб номлар билан аталади: «давр руҳи» ёки Zeitgeist; «маданий онг»; маълум давр менталитети (ёки «тафаккурнинг менталлиги»).
Аммо бугун яшаётган ҳар бир одамда ҳам худди шу нарсалар юз беряпти. Албатта, биз ўз майлларимиз ва фикрларимизга кўра гуруҳларга бирлашишга мойилмиз ва шахсий тасаввуримиз, эҳтимол, унчалик кенг эмасдир. Лекин барчамиз биргаликда кўп қиррали, мураккаб ва ғайриодатиймиз. Ушбу бобнинг бошида «биз, ХХ аср одамлари, мушукларни ўлдирмаймиз ва буни қизиқарли деб билмаймиз», деган фикрни айтгандим. Умуман олганда, бу ҳақиқат, албатта, бироқ бу ҳикоянинг ҳаммаси эмас. Гарчи ўзим кўрмаган бўлсам ҳам, қизиқ туюлгани учун мушукларни мушак ёрдамида қийнайдиган америкалик ўсмирлар ҳақида бир нечта хабарларни ўқиганман. Менталитет муаммоси — эҳтимол, унинг ечими ҳамдир — ўтмиш одамлари ҳам биздан бир-биримиздан қанчалик фарқ қилганимиз каби кескин фарқланишади. Маълум ҳолатларда улар ҳам биз каби хатти-ҳаракатларнинг турли шаклларига амал қилишади ва тарихчи, шубҳасиз, бу шаклларни топиши мумкин; лекин улар тўлиқ бизникидек ҳам, тўлиқ бизникидан фарқли ҳам эмас. Тарихчилар амалга ошириши мумкин бўлган ишлардан бири мазкур даъвонинг ҳар икки қисмини фаҳмлашимизга, ҳозирги замонга янгича қараш учун ўтмишга назар ташлашга ёрдам бериш бўлса ажаб эмас.
Нега тарих керак деган фикрдамиз ва нега у билан шуғулланишимиз лозим деган савол туғилади. Кейинги бобда ҳақиқат ва унинг талқинлари ҳақида, шунингдек, тарих аҳамиятли экани ҳақида бироз мулоҳаза юритамиз.