
ИСМАТ ХУШЕВ
Оқланмаган ишонч қиссаси (ёхуд «Президент эркаси»нинг хотиралари)
Иккинчи китоб
3-боб
“БОРИС НИКОЛАЕВИЧ, МЕН “ЎЗБЕКИСТОН АДАБИЁТИ ВА САНЪАТИ» ГАЗЕТАСИДАНМАН!»
( ёки Ельцин билан учрашув)
…“Лужники”даги митинглар худди кўп серияли қизиқарли кинога ўхшарди. Митингда бир марта қатнашган одам эртасига ҳам, индинига ҳам ва ундан кейинги кунларда ҳам ўз-ўзидан ўша ёққа бораверарди. Агар бирор кун митингда қатнашмасанг, худди носқовоғини йўқотиб қўйган бангига ўхшаб қолардинг.
“Қайта қуриш”нинг бош қаҳрамонлари аллақачон халққа танилиб қолганди. Хусусан Борис Ельцин билан академик Сахаров (суратда) халқ назарида нажоткорларга айланиб улгуришганди.
Борис Ельцин бир неча йил бурун Москва шаҳар партия қўмитасининг биринчи секретари вазифасидан бўшатилиб, Сиёсий Бюро аъзолигига номзодлар рўйхатидан ўчирилгач, мен унга Тошкентдан телеграмма жўнатган эдим: “Борис Николаевич, бардам бўлинг! Халк Сиз тарафда!” деб кўнглини кўтаргандим.
Ўша телеграмманинг нусхаси билан квитанциясини гурурланиб сақлаб қўйгандим.
Сирасини айтганда, ҳатто академик Сахаров ҳам Ельцинчалик машҳур эмасди. Тўгри, зиёлилар Андрей Дмитриевичнинг буюк инсон эканини, узок йиллар мобайнида тоталитар тузумга ва Сиёсий Бюрони хусусийлаштириб олган бир гуруx карокчи чолларга карши курашаётганини билишарди.
Бирок Ельцинни нафакат зиёлилар, балки барча тоифага мансуб кишилар яхши таниб, унга тарафдор бўлиб колишганди. Таъбир жоиз бўлса, академик Сахаров эски киноларда бош ролларни ижро этган суюкли актёрга ўхшаса, Борис Ельцин xали кандай натижа билан якунланиши номаълум бўлган яп-янги кўп серияли кинонинг бош каxрамонига ўхшарди.
Улар ўртасидаги яна битта муxим фарк шундан иборат эдики, Борис Ельцин сиёсатчи сифатида халкнинг кўнглидаги гапларни дарxол илгаб оларди ва халк эшитишни истаётган гапларни гапирарди. Яъни – оммабоп ва xаммабоп эди, xозиржавоб эди.
Академик Сахаров эса собиткадам зот сифатида xар доим ўзига содик коларди: у халк нимани эшитишни истаётгани билан xисоблашиб ўтирмасди, балки ўзи истаган, кўпдан бери ўзи кўнглига тугиб юрган гапларнигина гапирарди.
Бунинг устига, у нотик эмасди, нотикликка даъво xам килмасди. Лекин ниxоятда самимий инсон эди – суxбатдошини далиллар асосида ишонтиришга xаракат киларди. Исботланмаган мавxум гапларни асло ўртага ташламасди.
Демак, xар куни биз СССР Халқ депутатларининг тарихий 1 — съездини ёритиш учун Москвага келган, лекин у ёки бу сабаб боис аккредитация ололмаган журналистлар “Лужники” майдонига йўл олардик, депутатлар эса съездга отланишарди.
“Сайлов сабоклари” номли маколам каxрамонларидан бири, 102-Карши миллий-территориал сайлов округидан СССР халк депутатлигига сайланган Тўлкин Омонов билан кадрдон бўлиб колган эдик. У киши xар куни кашкадарёлик ноиблар сафида съездга кетарди.
Ўзбекистондан сайланган депутатлар вилоятлар бўйича гуруxларга тахсимланган бўлиб, бу гуруxларга вилоят партия кўмиталарининг биринчи котиблари раxбарлик киларди. “Россия” меxмонхонасидаги жойлари xам, съездда ўтирадиган ўринлари xам ёнма-ён жойлашган эди: яъни демократлар таъбири билан айтганда , “оломон” партия боссларининг катъий назорати остида бўларди.
Лекин ўша депутатлар орасида xам ўзининг мустакил фикрига эга бўлган шахслар бор эди. Назаримда, Тўлкин Омонов xам ок-корани таниган – xур фикрли ноиблар сирасига кирарди. Бундай хулосага келишимга сабаб шуки, Тўлкин ака xар куни: “Бугун xам Ельцин билан учрашдим! “Салом” десам, алик олди!” деб мактаниб келарди. Табиийки, у киши менинг Ельцинга бўлган эътикодимдан xам хабардор эди.
Ана шундай ажойиб кунларнинг бирида Тўлкин ака менга телефон раками ёзилган когоз – “визитка”ни бериб: “Бу Ельциннинг уй телефони. Агар ундан интервъю олмокчи бўлсангиз, олдиндан кўнгироклашиб, келишиб кўйинг. Аммо уни тутиб бўлмайди. Ельцин билан учрашиш жуда кийин”, деди.
Маълумки, у пайтлари совет матбуотида ижобий маънодаги макола ёки суxбатлар факат демократик йўналишдаги газеталарда онда-сонда чоп этиларди, холос. “Правда”, “Известия” каби советпараст, бирёклама газеталарда эса Ельцинни коралайдиган маколалар, суxбатлар эълон килинарди. Xатто чет эл матбуотидан xам Ельцинни бадном киладиган маколалар излаб топилиб, кўчириб босиларди.
Мен Ельцинга нисбатан адолатсизлик килинаяпти деб xисоблардим. Шунинг учун ундан интервъю олиб, мени Москвага сафарбар этган Бош муxарририм Аҳмаджон Мелибоев билан унинг ўринбосари Иброҳим Ғофуровларни ни хурсанд килмокчи бўлдим.
Хуллас, Тўлкин ака берган телефон ракамини териб, ўша кундан эътиборан Ельцинлар хонадонига босим кўнгирок кила бошладим.
Биринчи куни негадир трубкани xеч ким кўтармади. Эртаси куни меxмонхонадан чикмасдан кун бўйи яна телефонбозлик билан машгул бўлдим. Кечга якин трубкани бир киз кўтариб: “Борис Николаевич уйга кеч кайтади”, деди.
— Мен Тошкентданман, «Ўзбекистон адабиёти» газетасининг махсус мухбириман. Борис Николаевични ниxоятда xурмат киламан. Бир пайтлар унга xамдардлик билдириб телеграмма xам жўнатган эдим! Мен Борис Николаевичга Ўзбекистондан алангали саломлар олиб келганман! – дедим тўлкинланиб.
Трубкани кулогига тутиб, сўзларимни тинглаётган киз xам xаяжонланиб кетди шекилли, энтикаётганини эшитиб турардим:
— Миннатдорман Исмат! Кизгин саломларингизни албатта Борис Николаевичга етказаман! — деб ваъда берди у.
— Хўп, кўришгунча хайр!
Энди митингбозликни йигиштириб кўйиб, телефонбозликка рўжу кўйдим. Xар куни Ельцинга кўнгирок килиш билан куним ўтади: xар куни эски “ашулам”ни янги ва янги тафсилотлари билан такрорлайман. Охир-окибат трубкани кўтарадиган киз xам товушимдан танийдиган бўлиб колди.
Телефонда саломлашганимиздан кейин у:
— Ишларинг калай кетяпти, Исмат, — деб сўрарди дарxол.
— Ишларим ёмон эмас, “Лужники”да митинглар давом этяпти, — дердим митингларни худди ўзим уюштираётгандек. – Лекин Борис Николаевич биз билан алока ўрнатса ёмон бўлмасди…
— Кўрмайсанми, Исмат, xеч вакт тополмаяпти, — дерди киз узр сўраётгандек.
Ельцин билан суxбатлашиш xадеганда менга насиб этавермади. Лекин, трубкани кўтарадиган киз билан гойибона танишиб олдик. Маълум бўлишича у Борис Ельциннинг кенжа кизи Татъяна Дьяченко экан.
Биласиз, кейинчалик Ельцин Россия Президенти этиб сайлангач, Татъяна отасининг ёнига кириб олиб давлат бошкарувида xам фаол иштирок этади. Хусусан Ельцин юрагини операция килдиргандан сўнг давлат аxамиятига молик барча карорлар факат Татъянанинг хулосалари асосида кабул килинади.
Россия матбуоти бу кизни Чубайс билан “севишиб юради” деб xам айблади, “Татъянанинг Кремлда иш кабинети xам бор” деб кўп ёздилар. Охири, миш-мишлардан безор бўлган Борис Ельцин ўз кизини “Давлат маслаxатчиси” лавозимига тайинлаш тўгрисида махсус Фармонни эълон килади.
Таня Дьяченко токи Владимир Путин муваккат Президент бўлгунга кадар “Давлат маслаxатчиси” лавозимида ишдайди, Ельцин истеъфога кетганидан кейин эса, собик Президентнинг оила-аъзоларидан бири сифатида “дахлсиз шахслар” рўйхатига киритилади…
Телефонбозликдан натижа чикмагач, ажойиб кунларнинг бирида яна “Лужники”га йўл олдим. Тушлик пайти оч коринга тўйиб пиво ичдим. Москва пиволарининг таърифини олдин xам айтгандим. Уларнинг таъми кандайдир бошкача эди. Умуман, митингчиларнинг деярли xаммаси xам озми кўпми ичган бўларди.(Xатто Борис Николаевичнинг ўзи xам кўпинча ширакайф бўлиб юрарди.) Маълумки, баданида борлар тез тил топишади…
“Лужники” майдонида митингчиларни куршаб олган милиция генераллари кечга томон ташвишланиб колишди. Уларнинг кўлларидаги ҳаво телефонларидан огоxлантирувчи хабарлар тарала бошлади:
— Ельцин келяпти! Xушёр бўлиб туринглар, Ельцин келяпти!
Бу хабар телефондан телефонга узатиларди, сўнг кичик унвонли милиция зобитлари ўз ходимларини огзаки огоxлантирарди:
— Ельцин келяпти! Xушёр бўлиб туринглар, Ельцин келяпти!..
“Хайрият”, дедим ичимда. “Ельцин билан шу ерда учрашиб, суxбатлашиб олсам, не тонг!”
“Лужники” майдонида эса юз мингга яқин оломон чайкалиб турарди.
Кўп ўтмай “Москва – река” томонидан коп-кора “Лимузин” кўринди. У оломон деворини аста-секин ёриб ўтиб, марказий минбар томон якинлаша бошлади. Одамлар икки томонга ажралиб, машинага йўл берарди, “Лимузин” майдондан ўтиб, аста- секин марказий минбарга якинлашарди.
“Лимузин” минбар томон силжигани сари: “Ельцин!”, “Ельцин!!”, “Ельцин!!!” деган xайкириклар еру-кўкни ларзага келтириб юборарди.
Ниxоят, Ельцин минбарга кўтарилди. (Минбар – бу каттакон “КамАЗ” автомашинасининг бортлари туширилган саxни эди). Дарxол микрофонни бўшатиб беришади. Унинг юзлари бўгрикиб кетган, гўё xозиргина тенгсиз курашда голиб келган паxлавонга ўхшарди.
— Ўрток ватандошлар! – деб гап бошлади у. – Мамлакатимиз жар ёкасида турибди. Бир xовуч бюрократлар эса факат ўз мансабини ўйлаяпти.
Ельцин “бир xовуч бюрократлар” ким эканини номма-ном айтмасди, лекин оломон бирдан: “Егор, сен ноxаксан!” – деб бакирарди. Сўнг: “Миша, сен ўзинг ким тарафдасан – Борисни ёклайсанми ёки Егорга ишонасанми?!” деб масалани кўндаланг кўйишарди…
Ўша пайтларда Сиёсий Бюро аъзоси, КПСС Марказий Кўмитасининг котиби Егор Лигачёв сафсатабоз сиёсатчи сифатида “кора кучлар”нинг раxбарига айланиб колганди. Халк ундан нафратланарди, Горбачёв эса мувозанатни саклаш учун гоx ислоxотчилар томонга ён босса, гоxида консерваторларнинг пилигини кўтариб кўярди.
“Кизил гаплар”дан тўйиб кетган халк бўлса, тўфон кўтарилган уммонда ҳокимият ғарқ бўлаётганини тан олишни истамасди: ҳокимият кемаси ғарқ бўлиб кетса, мамлакатда хаос бошланишини оломон ўйламасди.
Ельцин эса айнан ўйлашни истамаётган оломоннинг раxнамоси эди!
Оломон уни халоскор деб ўйлар, ўзининг жамики бедаво дарду-ситамларига малxам кўядиган Исо Масеx деб биларди!
Оломон ўз халоскорини топганидан беxад хурсанд эди…
Гулдурос карсаклар ва олкишлар остида Ельцин навбатдаги оташин нуткини тамомлади. У аста-секин шоxсупадан туша бошлади. Шоxсупа атрофида турган беш-олтита бакувват йигитлар ўзъаро кўл ушлашиб, доира xосил килишди-да, Ельцинни жонли xалка ичига олишиб, “Лимузин” томон силжий бошладилар.
Оломон мени xам ўша халка томон суриб олиб бориб кўйганди. Шу пайт кизик xодиса рўй берди: ёши бир жойга бориб колган кекса бир хотин (козокмиди ёки бурятмиди, ишкилиб, рус эмас эди) тўсатдан: “Ўв, Ельцин-ей! Вой болам! Ельцин-ей, вой болам!” деб аюxаннос тортиб ўкраб йиглаганча Борис Николаевичнинг оёклари остига ўзини ташлаб юборади ва худди азага келган ўзбек аёлларига ўхшаб саннаб-саннаб йиглай бошлайди.
Чамамда, бундай бўлишини Ельцин xам кутмаганди.
Борис Николаевич такка тўхтади-ю, аёлни кўлтигидан олиб ўрнидан тургазди ва: “Нима гап?” деб сўради.
— Ўғлимни армияда ўлдиришди! Ўлигини кўрғошин тобутга солиб жўнатишди! Лекин айбдорлар жазоланмади! – деб арз килди муштипар она.
— Биз айбдорларни албатта топамиз! – деди Ельцин катьий оxангда ишонч билан. У аёл узатган бир даста когозни олди-да, ёнида турган соколли ёрдамчисига бериб: — Ма, шахсан ўзинг шугулланасан! – деб амр килди.
Аёл Ельциннинг елкасига осилиб миннатдорчилик билдираётган пайтда оломон яна чайкалиб xаракатга келди ва мени Ельцин турган жойга суриб олиб бориб кўйди.
Маст одамнинг xаракатини бошкариб бўлмаганидек, оломоннинг xаракатини xам бошкариб бўлмайди. Кутилмаганда ўзъаро кўл ушлашиб турган кўрикчиларнинг халкаси бўш жойидан узилиб кетди. Ельцин бир лаxза оломон куршовида кўрикчисиз колди.
Шунда кимдир менинг қўлимни маxкам ушлаб: “Қани ёрдамлашиб юбор!” деб колди. Биз тўрт-беш киши кўл ушлашиб узилган халкани кайта тикладик. Сўнг Ельцинни ўртага олиб “Лимузин” томон секин-аста силжий бошладик.
Албатта, мен Ельцинни муxофаза килиб бораётган соқчилар сафидан жой олганим учун бағоят хурсанд эдим. Гўё ўзимни тарихга кириб бораётгандек xис этардим. “Лимузин”га якинлашдик. Эшиклар очилди. Кўрикчилар кўлларини кўйиб юборишди ва бирин-кетин Ельцин билан машина ичкарисига кира бошлашди. Таажжуб, мен xам сокчиларга кўшилишиб “Лимузин”га кириб колдим.
Чайка ниxоятда узун, ичкарида уч катор ўриндик бор эди. Ельцин олдинги ўринга ўтирди, сокчилар, жумладан мен xам орка ўриндикларни эгалладик. Ичкарига киришга улгурмаган кўрикчилар эса машина тезлигига xамоxанг равишда, машина билан баробар югура бошлашди.
Шу тарзда улар Ельциннинг хавфсизлигини таъминлашарди. (Кейин билсам, улар xеч кандай хавфсизлик хизматининг ходимлари эмас, балки Ельциннинг шунчаки кўнгилли тарафдорлари – беминнат ёрдамчилари экан…)
Бояги ўгли ўлган аёлнинг шикояти Павел Вощановга топширилган экан. Адашмасам, “Лимузин”га ўнтача одам кирганди. Уларнинг барчаси Ельцинни депутатликка сайлаш штабининг фаоллари эди. Факат мен бегона эдим, буларнинг даврасига тасодифан кириб колгандим.
Машина имиллаб юраётганди, ён-веримизда ингизча чугурлашаётган чет эллик журналистлар xам бизга xамоxанг гоx кадамларини тезлатиб, гоx югуриб боришарди. Xеч ким уларга эътибор бермасди. Шу жумладан менга xам биров эътибор бермади.
Чамаси, Ельцин янги кўрикчи олган бўлса керак деб ўйлашарди. Борис Николаевичнинг ўзи эса оркасига кайрилиб xам карамасди, факат олдинга тикилиб, хўмраймб борарди.
Ниxоят, оломон ортда колди. Биз майдон четига яккинлашдик, машина аста-секин тезлигини ошира бошлади. Мен ўзимни эркинрок xис эта бошладим. Демак, Ельцинга якин бўлиш унчалик кийин эмас экан-да, мен бўлсам телефонбозлик килиб бекорга умримни ўтказиб юрган эканман.
Негадир xамма худди огзига талкон солиб олгандек мик этмасдан борарди. Мен ўзимни тутиб туролмадим. Ахир, тарихий учрашув пайтида қачонгача сукут сақлаш мумкин?!
— Борис Николаевич, мен “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг махсус мухбириман! Кўпдан бўён Сизнинг мухлисингизман. Сиз бардам бўлинг, xеч нарсадан кўркманг! – дедим тўлкинланиб.
Xамма xайрон бўлиб менга тикилиб колди, ўзъаро шивир-шивир гаплашиб ўтирган кўрикчилар xам бирдан xушёр тортиб колишди.
— Машинани тўхтатинг! – деб буюрди Ельцин. – У қандай қилиб бу ерга кириб қолди?! – деди ғазаби қўзиб.
— Мен “Ўзбекистон адабиёти” газетасининг махсус мухбириман… – дедим чайналиб. Ростини айтсам, борис Николаевичнинг важоҳатини кўриб кўрқиб кетдим.
— Тушинг! – деб буюрди Ельцин машина тўхтатилгач.
“Нима xаккингиз бор?! Ахир мен Сизни куткараман деб оломоннинг оёклари остида колиб ўлишим xам мумкин эди-ку! Нега матбуот вакилига ёки Сизга бир умр меxр кўйган мухлисингизга кўпол муомала киляпсиз?!” деб кичкирмокчи бўлдим, лекин товушим чикмади.
Мен гойибона сиғиниб юрадиган, олис Ўзбекистондан телеграммалар йўллаб xамдардлик билдириб турадиган одам бирданига тўнини тескари кийиб олади деб асло ўйламаган эдим.
— Давай, давай, кўп бошни котирма. Туш машинадан! – дейишди кўрикчилар катъий оxангда. Мени машинадан тушириб юборишди…
“Лимузин” энди ўрнидан кўзгалаётган пайтда оркадан югуриб келаётган бир гуруx хорижлик журналистлар дарxол машинани ўраб олишди. Ельцин ноилож машинадан тушди ва менга караб бир хўмрайиб кўйди-да, журналистларнинг саволларига жавоб бера бошлади. Мен бўлсам, гўё кўлидаги хўрозкандини олдириб кўйган боғча боласига ўхшаб четрокда ковок-тумшугимни осилтириб туравердим.
Аxволимни кўриб Борис Николаевич: “Бўпти, хафа бўлма, Исматчик, ма, сен xам курук колма!” деб чўнтагидан ширинлик чикариб берса, дарxол гина-кудуратни унутишга рози эдим. Бирок, Ельцин аразлаган болаларга ширинлик улашиб берадиган “боғча опалар”га асло ўхшамасди…
Албатта, Борис Ельцин xаёт-мамот учун тенгсиз кураш бошлаган эди, xар хил мухбирлар билан пачакилашиб ўтиришга унинг вакти йўк эди. Бирок, мен xам ўзимча xаёт-мамот учун курашаётган эдим. Менга уч-тўрт огиз ширин сўз айтиб: “Кечирасан, бошка сафар бафуржа гаплашамиз”, деб кўнглимни кўтариб кўйса, бирор жойи камайиб колмасди.
Ўшандан кейин xам яна бир марта Ельциннинг уйига кўнгирок килиб, Татъяна билан хайр-хўшлашдим. У менинг кайфиятсизлигимдан ҳайрон бўлди.
— Отангиздан хафа бўлдим, — дедим. – У киши мен ўйлаган одам эмас экан, лекин сиз яхши қиз экансиз. Бўпти, Таня, соғ бўлинглар…
…Ўшанда мен сиғиниб, сажда килиб юрган бу «демократия отаси»нинг йиллар ўтиб,»қотиллар отаси»га айланишини xали билмасдим, бундай бўлишини, табиийки, хаёлимга xам келтиролмасдим.
Лекин содда ва беғубор кўнглимнинг қаеридадир ўша машинадан тушириб юборган лаҳзадаёк бу одамнинг бемеҳр ва шафқатсиз эканлигига, ўзига ихлос кўйган ҳар қандай хайрихоx ва мухлис кишини кези келса осонгина сотиб юбориши мумкинлигига имон келтирган эдим.
У Россия Президенти этиб сайланганидан сўнг ўз озодлиги ва эрки учун тенгсиз жангга кирган митти ва жасоратли Чечен халкига карши қатлиом эълон килганида, Москванинг қоқ марказида, Кремлнинг шундоққина ёнгинасида жойлашган, Демократия оролчасига айланиб колган — «Ок уй»ни тўплардан ўкка тутганида, демократия боис ўзи эришган подшоxлик салтанатини xеч ким билан маслаxатлашмай, умумхалк сайлови тамоилларини оёк ости килиб, ўзи танлаган КГБ дан чиққан диктатор меъросхўрига юзсизларча xадя этганида, ўша мен кўрган — «Лимузин»нинг олд ўриндиғида ўтирган, мени машинадан ҳайдаб туширган тўнд ва қовоғи солиқ, жоҳил одам кўз ўнгимда такрор ва такрор пайдо бўлаверади…
Кейин, орадан йиллар ўтиб унинг шахсий хавфсизлик хизмати бошлиги Александр Коржаковнинг «Борис Ельцин: Тонгдан то шомгача» номли хотиралар тўпламини ўкиб, ўша Москвада — Ельцин билан юзма-юз келган нохуш бир лаxзада Оллоҳ кўнглимга солган, ўзим иймон келтирган фараз ва башоратлар нечоғлик ҳақиқат эканини ажиб бир ҳайрат ва ҳайронлик билан эътироф этдим…
(Давоми бор)